Το Γραμμικό Στοιχείο στη Σύνθεση

Μέσα στην καθημερινότητά του ο άνθρωπος αντικρίζει συνήθως τα αντικείμενα που τον περιβάλλουν πολύ φευγαλέα,κατηγοριοποιημένα, ως δεδομένους όγκους στο χώρο. Aυτό που κάνει πιθανότατα ένα φωτογράφο να ξεχωρίζει είναι η ικανότητα που αναπτύσσει να αναγνωρίζει την «οπτική ποιότητα» των αντικειμένων, κάτι εντελώς ανεξάρτητο από την ταυτότητα των αντικειμένων. Μια σειρά από κτήρια για παράδειγμα καθώς το μάτι προσπερνά δεν είναι παρά μια σειρά από ακαλαίσθητα μπετό που ο φακός του φωτογράφου όμως μπορεί να μετατρέψει σε μια διάταξη από κάθετες και οριζόντιες γραμμές δημιουργώντας μια ελκυστική οπτική σύνθεση.

Ακόμη και οι άνθρωποι μπορεί να εκδηλώνουν μια θελκτική προς το φακό διαφορετικότητα ως προς τις φόρμες και τις γραμμές του προσώπου και του σώματος η οποία αναγνωρίζεται τόσο πιο δύσκολα, όσο πιο οικία είναι τα άτομα αυτά σε εμάς. Πολλά αντικείμενα μαζί δίνουν την αίσθηση μιας σύνθεσης γραμμών. Κάποια στοιχεία αποτελούνται από φυσικές γραμμές στο χώρο όπως είναι η φυσική γραμμή του ορίζοντα ή η γραμμή που σχηματίζει ένας δρόμος ή οι λιγότερο αναγνωρίσιμη γραμμή μιας έντονης σκιάς και οι γραμμές οι οποίες σχηματίζονται από τη μεταξύ σχέση των αντικειμένων και τη διάταξη των στοιχείων του καρέ.
Μια άλλη πάλι μορφή σχηματισμού γραμμών είναι μέσα από την κίνηση. Μια φωτογραφία στην οποία είναι καταγεγραμμένη η κίνηση μέσα από το θόλωμα που προκαλεί η χρήση πιο αργής ταχύτητα ως προς την ταχύτητα του αντικειμένου δηλώνει μια πορεία εντοπίζοντας τη κίνηση μέσα από τις γραμμές.

Οι γραμμές επιδρούν στην ψυχολογία μας
Γραμμές διαφορετικών σχημάτων και υπό διαφορετικές γωνίες έχουν τη δική τους επίδραση τόσο στη σύνθεση της εικόνας όσο και στην ψυχολογία μας. Οι απόλυτα κάθετες και οριζόντιες γραμμές δίνουν μια πιο στατική εντύπωση από ότι οι γραμμές που διατάσσονται υπό γωνία, ενώ οι καμπύλες γραμμές είναι πιο ρευστές. Ας δούμε όμως κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις αναλυτικότερα.



Ευθεία οριζόντια, κάθετη και πλάγια γραμμή
Οι ευθείες, οριζόντιες και οι κάθετες γραμμές υποδηλώνουν σταθερότητα, τάξη και κυριαρχία. Δεν συναντιόνται συχνά στη φύση, είναι περισσότερο γραμμές της κατασκευής και της ανθρώπινης επέμβασης. Η οριζόντια γραμμή υποβάλλει κυρίως την ηρεμία. Μοιάζει παθητική διότι ακολουθεί τη φυσική κίνηση του ματιού...

Στη φύση, οριζόντιες ευθείες γραμμές προκύπτουν συνήθως στα τοπία, σε μια γαλήνια θάλασσα, στον καθαρό ορίζοντα και στην αίσθηση του απείρου, προκαλώντας γαλήνια και νωχελικά αισθήματα και την αίσθηση του χώρου. Είναι η πιο παθητική γραμμή που δεν προκαλεί. Η κάθετη γραμμή είναι δυναμική, αυστηρή δίνοντας ώθηση προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Δίνει συχνά την αίσθηση της προσπάθειας και της πάλης έναντι στο νόμο της βαρύτητας. Είναι αποφασιστική, αδιάλλακτη αλλά και περήφανη. Η πλάγια γραμμή εκφράζει ένταση, κίνηση και αστάθεια. Είναι βίαιη, σπάζοντας τη συμμετρία, ενώ ταλαντεύεται ανάμεσα στη παθητικότητα της οριζόντιας και την ενεργητικότητα της κάθετης. Μεταδίδει έντονα συναισθήματα πιο θετικά ή όχι ανάλογα με την κλίση της, ενώ μεταφέρει μεγαλύτερη συγκίνηση στο θεατή. Η επίδραση που ασκούν οι ευθείες γραμμές σε μια σκηνή εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις μεταξύ τους σχετικές γωνίες. Η κατ' εξοχήν γωνία, η ορθή 90°, δηλώνει τον απόλυτο γεωμετρικό κανόνα, ενώ δρα εξισορροπητικά μιας που περιλαμβάνει τα αντίθετα. Οι ευθείες τεμνόμενες γραμμές δηλώνουν οξύτητα και σύγκρουση, ενώ όσο περισσότερες και πιο ακανόνιστες είναι, τόσο πιο δύσκολος αποβαίνει ο χειρισμός τους για το φωτογράφο. Αντίθετα, δυο, τρεις ή και περισσότερες παράλληλες γραμμές στη σειρά είναι αρμονικές, επαναλαμβάνοντας ή τονίζοντας μια έννοια ή ένα στοιχείο, ενώ κουμαντάρονται πιο εύκολα από το φωτογράφο – χειριστή τους.....


Αξιοποιώντας τις γραμμές
Μέσα από πειραματισμούς και εξάσκηση εύκολα εντοπίζει κανείς τις γραμμές αυτές, και ακόμη πιο εύκολα καθορίζει την πορεία τους ανάλογα με τη γωνία λήψης της μηχανής. Ιδωμένες από χαμηλότερο επίπεδο, οι κάθετες γραμμές φαίνονται να συγκλίνουν προς το πάνω μέρος του καρέ, ενώ οι οριζόντιες παράλληλες γραμμές ιδωμένες από πλάγια θέση φαίνονται να συγκλίνουν προς τη μια πλευρά του καρέ. Επιπλέον, μέσα από τη διάταξη των γραμμών αποδίδεται και η αίσθηση του βάθους και της γραμμικής προοπτικής. Η γωνία λήψης επιπλέον καθορίζει σε μεγάλο βαθμό σε πιο σημείο του καρέ θα δώσουμε την κυρίαρχη σημασία και ποιες είναι οι γραμμές εκείνες που θα τονιστούν περισσότερο ή θα υποβιβαστούν αντίστοιχα. Ένα λιτό ή μονόχρωμο φόντο θα συντελέσει σε μεγάλο βαθμό στην ανάδειξη των γραμμών, ενώ ένα φόντο που προκαλεί στο μάτι σύγχυση, αναλαμβάνει να «θάψει» τις γραμμές αυτές. Επιπλέον, ο βαθμός επιρροής των γραμμών σε μια φωτογραφία εξαρτάται και από το βαθμό κυριαρχίας τους σε αυτή που αφορά στο μέγεθος, στο χρώμα ή στον τόνο τους καθώς και στο βαθμό της επανάληψης.

Η καμπύλη γραμμή
Η καμπύλη γραμμή έχει τη δική της ροή. Το μάτι τη «σκανάρει» με μια φυσική ευκολία και ευχαρίστηση, όπως το αυτί μας αντιδρά στην αρμονική διαδοχή των μουσικών μελωδιών. Είναι ελεύθερη και εκφράζει περισσότερη δυναμική κίνηση από τις κάθετες και οριζόντιες ευθείες, ενώ η αίσθηση της απελευθέρωσης που αποπνέει την αποδεσμεύει από τα όρια του απόλυτου. Είναι η πιο οικεία γραμμή στον άνθρωπο για το λόγο ότι είναι η γραμμή που συναντάμε τόσο στη φύση, στα βουνά, στα δέντρα, στο νερό, στην άμμο, στα σύννεφα, όσο και στο ανθρώπινο σώμα. Ακόμη περισσότερο όμως παραπέμπει στη θηλυκή φύση και τη τρυφερότητα. Είναι η γραμμή του συναισθήματος και της αυθόρμητης έκφρασης.

Αναδεικνύοντας τις καμπύλες
Ο μαλακός κατευθυντικός φωτισμός που δίνει βαθμιαία σκίαση είναι ο πλέον κατάλληλος για την ανάδειξη της γραμμικής κατανομής των καμπύλων και της αίσθησης του βάθους που αυτές αποπνέουν. Αυτό εύκολα αναγνωρίζεται στη φωτογραφία τοπίου όπου το κατάλληλο φως για την ανάδειξη της υφής και των φορμών της φύσης είναι ο πλάγιος πρωινός ήλιος ή ο απογευματινός ήλιος πριν το σούρουπο. Παρόμοια στη φωτογραφία still-life και στο πορτραίτο ο υπό γωνία 45° φωτισμός είναι υπεύθυνος για να τονίσει και να αναδείξει τα σχήματα τις φόρμες των αντικειμένων και τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Επιπλέον, και εδώ η γωνία λήψης παίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο καθώς όσο ανεβαίνει το επίπεδο του φακού ως προς αυτό των σχηματιζόμενων καμπυλών, τόσο πιο ανοιχτές γίνονται, ενώ πιθανότατα οι σχηματισμοί των καμπυλών μπορούν με κάποιες μικρές μετατοπίσεις να ταιριάξουν μεταξύ τους δημιουργώντας ευχάριστη αίσθηση στο μάτι.


Τα έντονα χρώματα δίνουν μια δυναμική αίσθηση στην καθετότητα των γραμμών.

Καθοδηγοντας το μάτι
Πρακτικά είναι σχεδόν αδύνατον να βρούμε διαταγμένες στο χώρο τις γραμμές έτσι όπως εμείς τις επιθυμούμε. Στις περισσότερες σκηνές περιλαμβάνονται τόσο επιθυμητές όσο και ανεπιθύμητες γραμμές που είναι δύσκολο να ελέγξουμε. Σημαντικό όμως είναι καθώς φροντίζουμε το περιεχόμενο του καρέ μας να εντοπίζουμε τις γραμμές και τις φόρμες των αντικειμένων και να παρατηρούμε τον τρόπο που αυτές συντελούν στην αισθητική της εικόνας. ʼλλωστε, ο φωτογράφος είναι υπεύθυνος να βάλει σε τάξη το οπτικό χάος που επικρατεί τριγύρω. Μεγάλο ρόλο παίζει το οπτικό ερέθισμα που ο φωτογράφος επιθυμεί να μεταδώσει μέσω μιας εικόνας ή το κατά πόσο επιθυμεί να αναδείξει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο στο καρέ. Ένας καλός τρόπος για να τονίσει κανείς ένα συγκεκριμένο κομμάτι του θέματός του είναι να οδηγήσει το μάτι προς την κατεύθυνση αυτή μέσα από γραμμές. Οι γραμμές των στοιχείων του θέματος που οδηγούν το μάτι διαδοχικά προς μια ορισμένη κατεύθυνση ή πολλές γραμμές που καταλήγουν όλες σε ένα συγκεκριμένο σημείο είναι ένα «υποσυνείδητο» οπτικό μονοπάτι που οδηγεί το μάτι του αναγνώστη εκεί ακριβώς που ο φωτογράφος θέλει.

Επιπλέον, είναι ένας αρμονικός τρόπος να συνδέσει κανείς το πρώτο πλάνο της εικόνας με το φόντο. Στις γραμμές που ξεκινάνε από το μπροστινό επίπεδο για να καταλήξουν στο φόντο επέρχεται μια απότομη αλλαγή στη κλίμακα μεγέθυνσής τους, ενώ διατρέχουν το καρέ διαγωνίως, δίνοντας μια δυναμική ροή στην κίνηση του ματιού προς το κέντρο του ενδιαφέροντος. Για παράδειγμα, ένας δρόμος που εκτείνεται από το πρώτο πλάνο ως και το βάθος της εικόνας μπορεί να οδηγήσει σε μια μικρή ανθρώπινη φιγούρα που όμως να κυριαρχεί στην εικόνα. Σχεδόν σε κάθε περίπτωση που θα βρεθεί ο φωτογράφος, υπάρχουν γραμμές οι οποίες μπορούν να παίξουν ρόλο «οδηγού», ενώ η αξιοποίησή τους εξαρτάται κατά πολύ τόσο από τη γωνία λήψης, όσο και από το φωτισμό. Οι σκιές που δημιουργούνται στους χώρους και τα αντικείμενα μπορούν να οδηγήσουν το μάτι σε λάθος μονοπάτι, ειδικότερα όταν πρόκειται για έντονες σκιές, ενώ στην αντίθετη περίπτωση αν αξιοποιηθούν κατάλληλα μπορεί να αποβούν ιδιαίτερα χρήσιμες ως οδηγοί.

Σχήματα στο χώρο
Μια οπτική σύνθεση στο χώρο αποτελείται από φόρμες που μορφοποιούν μεταξύ τους διάφορους σχηματισμούς. Απλά σχήματα όπως είναι ο κύκλος, το τρίγωνο και το παραλληλόγραμμο, συναντάμε διαρκώς σε μια φωτογραφία ως αποτέλεσμα της σύνθεσης των φορμών οι οποίες προέρχονται είτε από τα αντικείμενα είτε από το βάρος της τονικότητας των αντικειμένων. Εξίσου σημαντικό ρόλο παίζουν και τα σχήματα που δημιουργούνται από τις γραμμές ροής της κίνησης, από σημεία φλου στην εικόνα ή και από την κατεύθυνση ενός βλέμματος. Τα σχήματα αυτά παίζουν το δικό τους ρόλο στην επικοινωνία των συναισθημάτων ακόμα και όταν δεν αναγνωρίζονται από τον αναγνώστη της σε συνειδητό επίπεδο. Έτσι λοιπόν σχήματα όπως είναι το τρίγωνο υποδηλώνει δυναμισμό και κίνηση μιας που ενσωματώνει την ένταση της πλάγιας γραμμής, την οξύτητα των τεμνόμενων γραμμών, αλλά και την ηρεμία της οριζόντιας.

Ανάλογα με την οξύτητα των πλευρών του και τις μεταξύ των πλευρών του σχηματιζόμενες γωνίες εκφράζει λιγότερο ή περισσότερο ισορροπία ή δυναμισμό. Το ορθογώνιο είναι ιδιαίτερα σταθερό σχήμα, αν είναι οριζόντιο δηλώνει ηρεμία ενώ ένα κάθετο ορθογώνιο είναι δυναμικό με μεγάλη δόση ενέργειας. Συνήθως, σε μια εικόνα η προοπτική του αλλάζει σχήμα με τις δυο κάθετες να τείνουν να τέμνονται. Υπάρχει και το επονομαζόμενο «χρυσό ορθογώνιο», ονομασία προερχόμενη από τη χρυσή τομή, μια αισθητικά όμορφη διαίρεση που δεν ενοχλεί το μάτι. Ο κύκλος από την άλλη είναι το σχήμα που δεν έχει αρχή και τέλος. Είναι ευκίνητο σχήμα (τροχός) αλλά και ασταθές. Εκπέμπει ζεστασιά μιας που θυμίζει τον ήλιο, αλλά και τρυφερά μητρικά και φιλικά αισθήματα. Όπως ακριβώς κάθε εικαστική σύνθεση περιλαμβάνει καθορισμένες γραμμές και επιμελημένα σχήματα, έτσι και στη φωτογραφία τα ακαθόριστα σχήματα θα πρέπει να γίνονται καθορισμένα. Στο κάθε κλικ του φωτογράφου, ακόμη και όταν πρόκειται για φωτογραφία δρόμου και μη στατικές λήψεις, ο φωτογράφος αναλαμβάνει να συνθέσει. Ο κόσμος που μας περιβάλλει αποτελείται από ακαθόριστους όγκους που ο φωτογράφος καλείται να αξιοποιήσει στο καρέ του όπως ακριβώς καλείται ένας ζωγράφος να κάνει με τη παλέτα των χρωμάτων στο καμβά του.

Δυναμική αίσθηση ισορροπίας
Το μάτι τείνει να διασχίζει την εικόνα από την μια άκρη του καρέ στην άλλη και ξανά πίσω. Σημαντικό είναι, ανεξάρτητα από το είδος των γραμμών και των σχημάτων που δημιουργούνται στην εικόνα, να υφίσταται μια συνολική αίσθηση ισορροπίας στο καρέ. Πέρα από την οξύτητα, την αντίθεση και την ένταση που μπορεί να εκφράζουν τα σχήματα, τα οπτικά κύτταρα του ανθρώπου έχουν ενσωματωμένη την αίσθηση της ισορροπίας που δημιουργεί αυτόματα την ανάγκη για αίσθηση της ισορροπίας και σε αυτό που αντικρίζουν. Τα μάτια και ο εγκέφαλος του ανθρώπου αντιδρούν γρήγορα και με ακρίβεια όταν κρίνουν την ισορροπία ή ανισορροπία μιας οπτικής σύνθεσης, όπως ακριβώς κρίνουν για να εξασφαλίσουν την ισορροπία του σώματος. Η αίσθηση της ισορροπίας δημιουργείται μέσω της σωστής κατανομής των αντικειμένων στο κάδρο. Ένα κάδρο που γέρνει προς τη μια άκρη του καρέ λόγω υπερφόρτωσης στοιχείων, δημιουργεί την αίσθηση του ανικανοποίητου, του ημιτελούς και του δυσανάλογου. Ο καλύτερος τρόπος για να επιτευχθεί η αίσθηση της ισορροπίας είναι η δημιουργία συμμετρίας στην εικόνα. Αυτό δε σημαίνει την αυστηρή τοποθέτηση των αντικειμένων με μοιρογνωμόνιο και χάρακα στο κάδρο μιας που αυτό μπορεί να αποβεί ακόμη και ενοχλητικό στο μάτι, προκαλώντας το να αναζητήσει στοιχεία που να σπάνε την απόλυτη συμμετρία. Μετράει περισσότερο η δημιουργία μιας αίσθησης ισορροπίας και ολοκλήρωσης.
Ο φωτογράφος κινείται ενστικτωδώς, αναζητώντας την κατάλληλη πλάγια και κάθετη μετατόπιση και απόσταση μεταξύ των αντικειμένων που ισορροπεί καλύτερα τη σύνθεση. Συνθέσεις που παραθέτουν κάθετες και οριζόντιες γραμμές για να αποδώσουν αίσθηση ισορροπίας θεωρούνται ως «κλασσικοί» τρόποι απόδοσης της συμμετρίας, που συναντάμε στα έργα των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων – όμως δεν λειτουργούν τόσο αποτελεσματικά στη φωτογραφία. Η κάμερα του φωτογράφου επιτρέπει την ποικιλία ανάμεσα σε γωνίες λήψεις, κάτι που αφήνει περιθώρια για πιο δυναμικούς κανόνες συμμετρίας. Η δυναμική ισορροπία στο φωτογραφικό καρέ ενθαρρύνει το μάτι να μεταβεί από το ένα αντικείμενο της σύνθεσης στο άλλο, χωρίς όμως να διαιρεί τα στοιχεία αυτά μεταξύ τους. Δοκιμάστε μόνοι σας! Μέσα από εξάσκηση και διαρκή πειραματισμό, ο καθένας μπορεί να εκπαιδεύσει το βλέμμα του να "σαρώνει" τα αντικείμενα και τα σχήματα, αναγνωρίζοντας τις γραμμές που περικλείουν και τις εννοιολογικές τους προεκτάσεις. Φροντίστε ώστε να παρατηρείτε τα αντικείμενα με μεγαλύτερη προσοχή, προσπαθώντας να αντλήσετε συμπεράσματα για την πιθανή τους αξιοποίηση.

Κρατήστε σταθερή τη μηχανή σε ένα τρίποδο και κάντε διαδοχικές λήψεις διαφόρων αντικειμένων σε μια σύνθεση αλλάζοντας κάθε φορά τις θέσεις τους. Είναι ένας καλός τρόπος να διαπιστώσει κανείς πως οι διαφορετικές αυτές θέσεις διαμορφώνουν την ισορροπία στη σύνθεση, αλλά και το αισθητικό αποτέλεσμα. Επιπλέον, μελετώντας κανείς βιβλία με εικόνες φωτογράφων και ζωγράφων, μπορεί να διευρύνει περαιτέρω την αισθητική του και να εκπαιδεύσει το μάτι του. Όσο περισσότερο εκπαιδεύουμε το βλέμμα μας, τόσο περισσότερο ανταποκρίνεται δημιουργικά, ενώ το αποτέλεσμα αναμφίβολα θα μας ανταμείψει. Και ολίγη ιστορία... Η ίδια η ιστορία μας βοηθάει να κατανοήσουμε τις συγκεκριμένες εννοιολογικές περιγραφές που αποδώσαμε στις γραμμές. Τις απόλυτα ευθείες γραμμές τις συναντάμε στην ελληνική τέχνη κατά τη Γεωμετρική περίοδο, μαζί με την ανακάλυψη του σιδήρου. Η λογική και η απόλυτη πειθαρχία που επικρατούσε στο κοινωνικό σύστημα είχε τον άμεσο αντίκτυπο στη τέχνη και τον πολιτισμό.
Και στο Βυζαντινό πολιτισμό όμως συναντάμε ευθείες γραμμές για την απόδοση των χαρακτηριστικών των θείων προσώπων στις αγιογραφίες, με τις ευθείες κάθετες γραμμές να εκφράζουν την απόλυτη πνευματικότητα και την ανάταση από το γήινο κόσμο στον επουράνιο. Παρ' όλα αυτά δε λείπουν και οι καμπύλες γραμμές στη Βυζαντινή αρχιτεκτονική με τους τρούλους και τις τοξοειδείς καμπύλες να αγκαλιάζουν τον άνθρωπο δημιουργώντας ζεστή ατμόσφαιρα. Καμπύλες συναντάμε από τα προϊστορικά έτη στις σπηλαιογραφίες ως απόδειξη ότι η καμπύλη γραμμή αποτελεί την πιο οικεία γραμμή στον άνθρωπο. Τόσο στη Μινωική, όσο και στη Μυκηναϊκή τέχνη οι πρόγονοί μας εξέφραζαν τη λατρεία τους προς τη φύση και τις δυνάμεις της φύσης μέσα από τη καμπύλη γραμμή, ενώ στην Κλασική Αρχαία Ελλάδα έχουμε την αρμονική ζεύξη μεταξύ των καμπύλων και των ευθειών γραμμών, κάτι που εκφράζει περισσότερο το μέτρο.