FOTΟGRAFIA METAFISICA
To Έργο και οι απόψεις του
Στα πρώτα δεκαπέντε χρόνια μετά τον πόλεμο οι Γερμανοί θεωρούσαν τον Herbert List (1903 - 1975) ως τον εξέχοντα γερμανό φωτογράφο. Μετά, μέχρι και πριν λίγα χρόνια, ο List, σχεδόν ξεχάστηκε. Αυτό οφείλεται στην καθυστερημένη γενικά αποδοχή του έργου του και όχι μόνο στην αλλαγή της νοοτροπίας όσον αφορά τα θέματα και την δομή της σύγχρονης φωτογραφίας. Στα μέσα του εικοστού αιώνα οι φωτογράφοι στράφηκαν στην ανίχνευση για να εκφράσουν τον τρόπο ζωής του ανθρώπου στο περιβάλλον του και έτσι να δημιουργηθεί κατά το cinema νerite αυτό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως photographie verite και το οποίο η FIAP χαρακτηρίζει ως «ο φωτογράφος μάρτυς του καιρού του». Ο List ασχολήθηκε μ' αυτό το θέμα και οι σχετικές φωτογραφίες του παρουσιάζονται στα βιβλία για την Ρώμη (1945), Νεάπολη (1962) και τα νησιά της Καραϊβικής (1958). Γίνεται όμως εύκολα αντιληπτό ότι το θέμα και η τεχνοτροπία αυτή, δεν τον συγκινεί ιδιαίτερα. Το μυαλό του πάντα βρίσκεται αλλού, στην επηρεασμένη από τους σουρεαλιστες φωτογράφους. Η Fotoarafia metafisica είναι εκείνη ακριβώς που και τον εκπροσωπεί.
Στόν πόλεμο και το Ιρίτο Ράιχ οφείλεται το γεγονός ότι οι φωτογραφίες του List παρουσιάσθηκαν στο γερμανικό κοινό με καθυστέρηση δέκα πέντε χρόνων. Ήδη πριν εγκαταλείψει την Γερμανία σχεδίαζε την δημοσίευση βιβλίου με τον τίτλο «Zeitlupe Null» (επιβραδυντήρας χρόνου μηδέν), που θα περιείχε τις πρώτες και αντιπροσωπευτικότερες φωτογραφίες του που τις χαρακτήριζε ως μεταφυσικές νεκρές φύσεις. Η έκδοση αυτή δεν πραγματοποιήθηκε. Και όταν τέλος το 1953 ο εκδότης Callwey παρουσιάζει τον τόμο «Φως πάνω από την Ελλάδα» με φωτογραφίες που ο ίδιος ο List είχε συγκεντρώσει πριν από τόν πάλεμο, και οι οποίες συνοδεύονταν από αποσπάσματα Ελλήνων κλασικών.
Herbet List
Οι φωτογραφίες αυτές θεωρήθηκαν ως επιστροφή της Δυτικής παράδοσης, ως ανεύρεση σωτηρίων πηγών. Αυτή η παρανόηση που,παρουσιάζει τον List ως ένα ντοκουμενταριστή φωτογράφο μιας λανθασμένης πολιτιστικής αποκατάστασης, συντελεί στο να αρχίζει να σβύνει η ακτινοβολία του.
Αποτέλεσμά αυτής της παρανόησης ήταν ο List να σταματήσει να παράγει νέο φωτογραφικό έργο και να περιοριστεί στο να συλλέγει σχέδια παλιών ζωγράφων και να συμβουλεύει νεαρούς φωτογράφους.
Ακόμη όμως και σήμερα που παρατηρείται μια αναγέννηση της φωτογραφίας και μιά χωρίς προκαταλήψεις αναγνώριση του έργου του, γίνεται το λάθος ένα μέρος των φωτογραφιών του List που τράβηξε στην Ελλάδα προπολεμικά, ως "εκπροσωπούσες το μεγαλείο της ελληνικής αρχαιότητας" αν και αυτές ανήκουν στην κατηγορία Fotografia metafisica, το μόνο σχετικό με την ελληνική αρχαιότητα είναι οτι αυτές έχουν φωτογραφηθεί στην Ελλάδα, σε αρχαιολογικούς τόπους.
Βιογραφία
Ο List γεννήθηκε στο 1903 στο Αμβούργο. Από το 1921 έως το 1923 σπούδασε καλές Τέχνες και Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Χαιδελβέργης. Το 1924 εργάσθηκε στον πατρικό οίκο εμπορίας και εισαγωγής καφέ. Το 1925-28 αντιπροσωπεύει τον οίκο αυτό στο Μεξικό, Βραζιλία, Γουατεμάλα και Σαν Φραντσίσκο. Το 1929 επιστρέφει στο Αμβούργο όπου γνωρίζει τον φωτογράφο Α. Φάινιγκερ ο οποίος και τον παρακινεί να ασχοληθεί σοβαρά με την φωτογραφία. Έως τώρα το ενδιαφέρον του γι' αυτήν περιοριζόταν κυρίως στην ταξινόμηση των φωτογραφιών από τα ταξίδια του. Μέχρι το 1935 ασχολείται με το εμπόριο του καφέ. Όμως όλο και περισσότερο μεγάλωνε τον ενδιαφέρον του για την καλλιτεχνική φωτογραφία .
Επηρεασμένος από τους σουρεαλιστές και περισσότερο από τον ζωγράφο Ντε Κίρικο και τον φωτογράφο Μαν Ρέυ εργάζεται εντατικά πάνω στη Νεκρή Φύση. Επειδή ο Εθνικοσοσιαλισμός δεν τον εκπροσωπούσε και ήταν ασυμβίβαστος με τον τρόπο της ζωής του το 1935 εγκαταλείπει τη Γερμανία και εγκαθίσταται στο Παρίσι. Εδώ πραγματοποιεί την πρώτη του ατομική έκθεση. Αρχίζει να εργάζεται για διάφορα περιοδικά. Από το Παρίσι πηγαίνει στο Λονδίνο όπου συναντά τον φωτογράφο George Hoyningen και μαζί του ταξιδεύει στη Μεσόγειο. Τελικά εγκαθίσταται στην Ελλάδα όπου ασχολείται εντατικά πλέον με την φωτογραφία. Τα χρόνια μεταξύ 1936 και 1941 ζει ανάμεσα στην Ελλάδα και το Παρίσι.
Η κατοχή της Ελλάδας από τους Γερμανους τον υποχρεώνει να γυρίσει στο Μόναχο. Το 1944 επιστρατεύεται και πηγαίνει στη Νορβηγία. Μετά τον πόλεμο επιστρέφει ξανά στο Μόναχο. Για τα επόμενα είκοσι χρόνια ταξιδεύει στο Παρίσι, στην Ελλάδα, την Ιταλία, το Μεξικό και την Καραϊβική.
Ενώ μέχρι τώρα τον ενδιέφερε περισσότερο η μεταφυσική Νεκρή Φύση, αυτή την εποχή αρχίζει να ασχολείται συστηματικά και με το Φωτορεπορτάζ το οποίο γίνεται τώρα η πηγή του επαγγελματικού του ενδιαφέροντος , που όμως δεν τον συγκινεί και ιδιαίτερα. Από το 1960 αρχίζει ν' ασχολείται με τα σχέδια παλιών ζωγράφων. Πέθανε το 1975.
Ο Μαξ Σέλερ από το Αμβούργο γίνεται ο συνεχιστής της φωτογραφικής κληρονομιάς του και είναι αυτός που συμβάλλει στην εκ νέου προβολή και αναγνώριση του έργου του List.
Ο ίδιος έγραφε
«Εικαστική τέχνη είναι ένα όραμα που γίνεται ορατό. Πολλοί έχουν ένα όραμα, χωρίς όμως και να μπορούν νά δώσουν σε αυτό μια μορφή. Πολλοί ακόμη προσπαθούν να το διαμορφώσουν, χωρίς όμως και να έχουν μια εσωτερική εικόνα.
Αν ο αντικειμενικός φακός ήταν πραγματικά αντικειμενικός, τότε η φωτογραφία δεν θα είχε καμιά σχέση με την Τέχνη. Επειδή όμως μπορεί να είναι πολύ υποκειμενικός για αυτό είναι τόσο πλούσιος σε δυνατότητες έφρασης όπως η σμίλη, το πινέλο, το μολύβι της ιχνογραφίας.
Πρώτα πρεπει να διαπιστώσουμε κατά πόσο ο αντικειμενικός φακός δεν είναι αντικειμενικός και πόσο διαφέρει αυτό που αποδίδει απ' αυτό που βλέπουμε. Επιπλέον στην ασπρόμαυρη φωτογραφία δεν αποδίδεται το χρώμα, οπότε σ' αυτή οι σκιές και το φως αποκτούν ένα πολύ μεγαλύτερο βάρος.
Στη φωτογραφία λείπει επίσης η πλαστικότητα. Ο άνθρωπος με τα δύο του μάτια βλέπει πλαστικά, δηλαδή μέχρις ένα σημείο και γύρω από τα αντικείμενα, στο επίπεδο όμως της φωτογραφίας οι γραμμές και οι τομές αποκτούν ιδιαίτερη σημασία και επί πλέον η φωτογραφία σαφώς περιορίζεται σ' ένα ορθογώνιο πλαίσίο, ενώ με τα μάτια μας αντιλαμβανόμεθα και το περιβάλλον. Μόνο τα αντικείμενα μέσα σε ένα ορισμένο ωοειδές πεδίο τα βλέπουμε σαφή (καθαρά), προς τα άκρα γίνονται όμως αυτά συνεχώς περισσότερο ασαφή".
"Φυσικά πρέπει να προσθέσουμε σ' αυτά και τα λοιπά τεχνικά μέσα που διαθέτει ο φωτογράφος όπως π.χ. τους διαφόρους αντικειμενικούς φακούς, διαφράγματα, τρόπους εμφάνισης, δυνατότητα μεγέθυνση τμήματος μόνο του αρνητικού και τέλος τις διάφορες τεχνοτροπίες".
Κατά τον List σημαντικό είναι ότι όλα αυτά τα μέσα πρέπει να εξυπηρετούν και να συντελούν στην πραγματοποίηση της καλλιτεχνικής ιδέας του εσωτερικού οράματος του φωτογράφου.
"Το τεχνικό μέρος της φωτογραφίας διδάσκεται και μάλιστα ευκολότερα από κάθε άλλη καλλιτεχνική τεχνική, εκείνο όμως που δεν διδάσκεται είναι το να βλέπεις, να διαμορφωνεις και να πραγματοποιείς το καλλιτεχνικό και πνευματικό όραμα σου.
Ο αριθμός αυτών που σημερά γνωρίζουν την φωτογραφική τεχνική, ακόμη και που μπορούν να κρίνουν και αξιολογήσουν σωστά την καλλιτεχνική αξία μιας φωτογραφίας, είναι μεγάλος. Εκείνοι όμως που μπορούν να δημιουργήσουν μια καλλιτεχνική φωτογραφία είναι πολλοί λιγότεροι".
"Σε ένα ολοκληρωμένο καλλιτεχνικό έργο, τόσο το πνευματικό περιεχόμενο όσο και η τεχνική εκτέλεση πρέπει να βρίσκονται στο αυτό υψηλό επίπεδο. Το πρωταρχικό όμως είναι το πνεύμα.
Μιά τεχνικώς όχι άρτια φωτογραφία μπορεί τότε μονον να δικαιολογηθεί, αν η δύναμη του οράματος επιτρέπει να παραβλεφθούν τυχόν ατέλειες που δεν μπορούσαν να αποφευχθούν λόγω των δύσκολων συνθηκών κατά την φωτογράφηση. Μία όμως τεχνικώς άρτια φωτογραφία χωρίς πνευματικό περιεχόμενο δεν μπορεί να έχει καλλιτεχνική αξία".
Η φωτογραφία κατά τον List πρέπει να είναι οπτικά σαφής. Όταν όμως επιδιώκει να μιμηθεί την γραφική και ζωγραφική, τότε θα είναι πάντα υποδεέστερη αυτών των τεχνών, όπως άλλωστε και αντιστρόφως όταν η ζωγραφική εργάζεται με φωτογραφική τεχνοτροπία. Τα τελευταία χρόνια η φωτογραφία με διάφορες τεχνοτροπίες και τεχνικές (Solarisation κ.λπ.) αναζήτησε τρόπους δημιουργίας μέσα στο εργαστήριο που αποβλέπουν στην πρωτοτυπία και δημιουργική έκφραση, των οποίων το αποτέλεσμα μοιάζει με γραφική και ζωγραφική απεικόνιση. Η εφαρμογή όμως των τεχνοτροπιών αυτών που αρχικά είχε εντυπωσιάσει και είχε επιτύχει σημαντικά καλλιτεχνικά αποτελέσματα, τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο περιορίζεται.
«Όπως βέβαια και το σχέδιο έτσι και η φωτογραφία είναι η τέχνη του να παραλείπεις - να αφαιρείς. Να τοποθετείς στην εικόνα το χαρακτηριστικό τυπικό μέρος και όχι το ολόκληρο, την συμπυκνωμένη μορφή και όχι την συγχέουσα πληρότητα, το σύμβολο μιας κατάστασης, μιας δράσης. Το λίγο είναι πάντα το περισσότερο. Με την επιλογή μέρους της εικόνας καθώς και με την μεταβολή των σχέσεων των μεγεθών προσλαμβάνουν τα αντικείμενα συχνά μια νέα έννοια. Δεν υπάρχουν οι δυνατότητες σύγκρισης με το περιβάλλον. Και από τα μικρότατα αντικείμενα μπορεί να πραγματοποιηθούν μνημειώδεις απόψεις".
"Μια νέα έννοια μπορεί να παρουσιασθεί στη θέση της πραγματικής, αυτής της καθημερινής ζωής, ως μια δεύτερη πρόσθετη έννοια, σαν σύμβολο ενός οράματος που μπορεί να μην έχει σχέση με την πρώτη".
Ο List αναφέρει σαν παράδειγμα την γνωστή σουρεαλιστική φωτογραφία του «Χρυσόψαρο στη γυάλα» Σαντορίνη 1937, που παρουσιάζει στο πρώτο πλάνο, επάνω σε ένα τοίχο, μια γυάλα που έχει μέσα ένα χρυσόψαρο και φόντο μια ανοιχτή θάλασσα που γυαλίζει από το φως του ήλιου και στο βάθος ασαφές φαίνεται ένα κομμάτι του νησιού, το ηφαίστειο. Αν τη δουμε σαν ισόρροπη σύνθέση είναι μιά χαριτωμένη νεκρή φύση. Εντούτοις αυτή περιέχει και ένα δεύτερο ευρύτερο συμβολισμο. Το ψάρι μέσα στη στενή γυάλα και έξω στο βάθος η ανοιχτή θάλασσα, εκφράζει τον άνθρωπο που λόγω της σύνδεσης του με τη γη, ποτέ δεν μπορεί να αποσυνδεθεί ολοκληρωτικά από την ύλη. 'Ετσι μόλις διαισθάνεται την μεγαλοπρέπεια του άλλου κόσμου χωρίς να μπορεί να διεισδύσει και να εμβαθύνει σ' αυτόν, γιατί βρίσκεται φυλακισμένος στο σώμα του.
"Στις εικόνες μπορεί να συγκρατήσει κανείς μυστηριώδεις έννοιες που βρίσκονται πίσω από τα αντικείμενα αν φυσικά το εσωτερικό όραμα προέρχεται απ' αυτές. Δεν πρέπει να λησμονηθούν οι σχεδόν συζυγικές σχέσεις με τις οποίες είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους, όπως π.χ. το τραπέζι με την καρέκλα, το ποτήρι με τη φιάλη".
«Όπως άλλωστε σε κάθε τέχνη έτσι και στη φωτογραφία δεν υπάρχουν σταθεροί κανόνες για την δημιουργική πράξη. Μια τέλεια φωτογραφία μπορεί να πραγματοποιηθεί τόσο από μια στιγμιαία διαίσθηση, όσο και από μια μακράς διάρκειας εμβάθυνση - μελέτη».
Στα τοπία και τα κτίρια πρέπει κανείς να διαλέξει τον κατάλληλο φωτισμό και αυτό πράγματι πάντα το επιτυγχάνει ο List. Συχνά περιμένει την κατάλληλη ώρα ή ακόμη και στιγμή που αντιστοιχεί το φως στο όραμά του.
«Στα πορτραίτα πρέπει να εκπληρωθούν όλες οι προϋποθέσεις που απαιτεί καλλιτεχνική φωτογραφία, πρέπει όμως επί πλέον να συλλάβουμε και την ψυχή του φωτογραφιζόμενου όπως πραγματοποιείται στην εξωτερική του εμφάνιση. Το πορτραίτο πρέπει να περιλαμβάνει όλες τις δυνατότητες εκφράσεων και προσπαθειών του φωτογραφιζόμενου και να ξεπερνά το στιγμιαίο και το τυχαίο. Το καθαρώς τυπικό δεν φθάνει. Η απόδοση λεπτομερειών της υφής του δέρματος του προσώπου όπως άλλωστε και το πλούσιο ρετουσάρισμα δεν έχει ικανοποιητικό αποτέλεσμα όσο και αριστοτεχνικά να έχει γίνει αυτό».
Αν και ο List χαρακτηρίζει τον εαυτό του σαν ένα άνθρωπο που έχει μάτια και βλέπει, στην πραγματικότητα ήταν το αντίθετο του ιμπρεσιονιστή ή του φωτογράφου στιγμιοτύπων. Τον ενδιέφερε να συλλαμβάνει το μαγικό των φαινομένων ώστε στις Φωτογραφίες του να αποκαλύπτονται οι έννοιες που βρίσκονται κρυμμένες πίσω από αυτά.
κείμενο: Μιχάλης Δέφνερ, "εφ" (ΕΦΕ) - 1987, (απόσπασμα - αναδημοσίευση)
πηγές: «Licht uber Hellas», έκδοση του 1953, «Herbert List, Fotografia metafisica» του Gunther Metken, στη συμπληρωμένη νεότερη έκδοση του Max Scheler, Μόναχο 1980.
Herbet List
Giorgio de Chirico Rome 1951
Santorini 1937
