κείμενο: Δημήτρης Τσουρτσούλας Διπλ. Germain School of Phorography of New York, περιοδικό: "εφ",1991 (αναδημοσίευση)
Ένας υψηλής ποιότητας φακός προβάλλει μια ευκρινή εικόνα, αλλά δεν θα δώσει ευκρινείς φωτογραφίες, αν αυτή η ευκρινής εικόνα δεν συμπέσει με την επιφάνεια του φιλμ, άν δηλαδή η εικόνα σχηματισθεί προστά ή πίσω από το φιλμ, η φωτογραφία θα είναι θολή. Ευτυχώς δεν είναι πάντα απαραίτητο η ευκρινής εικόνα να πέφτει ακριβώς επάνω το επίπεδο του φιλμ, εξ αιτίας ενός φαινομένου που λέγεται βάθος εστιάσεως.
Ο όρος αυτός πολλές φορές χρησιμοποιείται λανθασμένα, αντί για το βάθος πεδίου. Το βάθος πεδίου αναφέρεται αποκλειστικά στο αντικείμενο και στην απόσταση που είναι εστιασμένη ευκρινώς από τον φακό. Το βάθος εστιάσεως αντίθετα αναφέρεται στην εικόνα πίσω από το φακό. Είναι η προέκταση της ευκρινούς εικόνας που προβάλλεται από τον φακό.
Σε αντίθεση με το βάθος πεδίου που είναι γενικά μεγάλο και μετριέται σε πόδια ή μέτρα, το βάθος εστιάσεως είναι πολύ μικρό και μετριέται σε χιλιοστά του μέτρου. Επίσης επιτρέπει κάποια ανοχή στην εστίαση και, ίσως το πιο σπουδαίο, άποια ανοχή στη θέση του φιλμ, αν και το πλάτος δεν είναι καθόλου μεγάλο όταν το διάφραγμα μικραίνει, το βάθος εστιάσεως αυξάνεται. Οι μηχανές μεγάλου φορμά χρησιμοποιούνται συνήθως με μικρά διαφράγματα και τα μεγαλύτερου μεγέθους φιλμ επιτρέπουν ένα μεγαλύτερο κύκλο συγχύσεως. Έτσι το βάθος εστιάσεως μ' αυτές τις μηχανές είναι συνήθως αρκετά μεγάλο και αυτό επιτρέπει στο επίπεδο του φιλμ να μετακινείται, για να διορθώσει το βάθος πεδίου και να ελέγχει την προοπτική. Το βάθος εστιάσεως αυξάνει όταν φακός εστιάζεται σε κοντινά αντικείμενα κι αυτό επειδή ο φακός απομακρύνεται από το φιλμ για να εστιάσει σε αντικείμενα που βρίσκονται πιο κοντά από το άπειρο. Σαν αποτέλεσμα η θέση του μέγιστου επιτρεπτού κύκλου συγχύσεως επίσης μετακινείται μακρύτερα από το επίπεδο του φιλμ.
Το αντίθετο παρατηρείται με το βάθος πεδίου, που είναι μικρότερο, για τις κοντινές αποστάσεις.
Στην πράξη
Το γεγονός, ότι το βάθος εστιάσεως είναι μεγαλύτερο στις κοντινές αποστάσεις και σε μικρά διαφράγματα, μπορεί να αποβεί πολύ χρήσιμο. Για παράδειγμα, όταν κάνετε μεγάλες μεγεθύνσεις με τον φακό τελείως κλειστό, ο φορέας του φιλμ μπορεί να σπάσει για να διορθωθούν μερικές κάθετες γραμμές και συγχρόνως να έχετε μια ευκρινή εικόνα σε όλα τα σημεία. Όταν ο φακός είναι τελείως ανοικτός, το βάθος εστιάσεως είναι πολύ μικρό. Μολονότι αυτό κάνει δυσκολότερη τη δημιουργία τέλειας εστιάσεως, μπορεί να είναι χρήσιμο για μία τεχνική που λέγεται «εστίαση από πίσω».
Βάθος εστιάσεως
Η «εστίαση από πίσω» είναι χρήσιμη για τις μηχανές μεγάλου φορμά ή για άλλες μηχανές που συνδέονται με σύστημα φυσούνας. Η κανονική εστίαση γίνεται μετακινώντας το φακό και αυτό αλλάζει όχι μόνο την απόσταση φακού - φίλμ, αλλά και φακού - αντικειμένου. Το αποτέλεσμα είναι η μεγέθυνση να μεταβάλλεται εξίσου καλά και αυτό φαίνεται καλύτερα στην μακροφωτογραφία. Η «εστίαση από πίσω» γίνεται μετακινώντας το επίπεδο του φιλμ και έτσι αλλάζει μόνο η απόσταση φακού - φίλμ, ενώ η απόσταση φακού-αντικειμένου παραμένει σταθερή. Οι αλλαγές για την ευκρίνεια της εικόνας είναι πολύ απότομες κι έτσι η εστίαση γίνεται πιο εύκολη. Αυτή η τεχνική είναι πιο επιτυχημένη με φακούς που έχουν μικρότερη εστιακή απόσταση, μια που το βάθος εστίασης αυξάνεται στους φακούς με μεγαλύτερη εστιακή απόσταση, πάλι αντίστροφα με το βάθος πεδίου. Μια βασική φόρμουλα επιτρέπει το βάθος εστιάσεως να υπολογίζεται. Αυτή δείχνει πώς για ένα 50 mm φακό, εστιασμένο στο άπειρο και με διάφραγμα F/16 και με μέγιστο κύκλο συγχύσεως 0,03 mm, το βάθος εστιάσεως ελαττώνεται μόνο 0,084 mm. Αυτό έχει μεγάλη πρακτική σημασία. Αυτό σημαίνει πως η απόσταση φακού-φίλμ πρέπει να μείνει με ακρίβεια σ' αυτό το σημείο, αν χρησιμοποιούνται φακοί με μεγάλα διαφράγματα. Οι κατασκευαστές δίνουν μεγάλη σημασία γι' αυτή την ακρίβεια στη μηχανική κατασκευή και στα τεστ αντοχής. Ίσως η πιο σπουδαία άποψη είναι να παραμένει το φιλμ στη θέση του. Επίσης έχει σημασία οι εναλλασσόμενοι φακοί να εφαρμόζουν με ακρίβεια κάθε φορά που τοποθετούνται στη μηχανή.
Κρατώντας το φιλμ επίπεδο.
Το φωτογραφικό φιλμ έχει δυστυχώς την τάση να κυρτώνει. Αυτό οφείλεται είτε στην κατασκευή του, είτε στον τρόπο που το φιλμ είναι σφικτά τυλιγμένο στην κασέτα του. Αν το φιλμ έχει κυρτώσει κατά την έκθεση, τμήματα της φωτογραφίας θα είναι λιγότερο ευκρινή, γιατί δεν θα είναι όλο το φιλμ στο εστιακό επίπεδο. Το βάθος εστιάσεως έρχεται εδώ να βοηθήσει σ' αυτό το πρόβλημα, προεκτείνοντας τις περιοχές που είναι ευκρινείς. Πρέπει όμως να ξέρετε, ότι είναι σημαντικό να παραμένει το φιλμ σχετικά επίπεδο. Αυτό επιτυγχάνεται με το πολύ μικρό κανάλι που το φιλμ μετακινείται και με την πίεση που ασκεί το εξάρτημα της πλάτης της μηχανής επάνω στο φιλμ. Εν τούτοις, το κανάλι που κινείται το φιλμ συχνά έχει πλάτος γύρω στα 0,2 mm. Και επειδή το πάχος του φιλμ συνήθως είναι 0,13 έως 0,15 mm, το φιλμ μπορεί να κυρτώσει ελαφρά. Ευτυχώς οι περισσότεροι φακοί δίνουν μια εικόνα που είναι ελαφρά καμπυλοειδής και αυτό ανταποκρίνεται σχεδόν στο σχήμα του φιλμ. Όσο πιο μεγάλο είναι το φιλμ, τόσο πιο δύσκολο είναι να διατηρηθεί επίπεδο. Μία πλάτη που υπερπιέζει το φιλμ μπορεί να προκαλέσει σημάδια ή γρατσουνιές καθώς προωθείται.
Ευτυχώς όμως υπάρχει το βάθος εστιάσεως και διορθώνει τα άλλα σφάλματα μ' αποτέλεσμα να έχουμε ευκρινή φωτογραφία.
