Η Ιταλία του νεορεαλισμού

Ο νεορεαλισμός στη φωτογραφία

«Ο νεορεαλισμός δύσκολα ορίζεται. Είναι μια παρόρμηση. Είναι μια στιγμή. Είναι μια πράξη ανάκτησης και αποκατάστασης. Είναι πηγή έμπνευσης, μια πηγή που δεν σταματά ποτέ να ρέει»

Μάρτιν Σκορσέζε.

Μιά μικρή προσέγγιση με αφορμή τη μεγάλη έκθεση στην Νέα Υόρκη στην Howard Greenberg Gallery, "The New Beginning for Italian Photography: 1945-1965", 12 Σεπτεμβρίου - 10 Νοεμβρίου, 2018

Ο Νεορεαλισμός συνιστά ύφος περισσότερο παρά καλλιτεχνικό κίνημα που ακολουθεί ένα επεξεργασμένο μανιφέστο. Φανερώνεται με σαφήνεια στη ματιά των φωτογράφων εκείνης της εποχής.

Τα χαρακτηριστικά αισθητικά στοιχεία του ιταλικού νεορεαλισμού είναι η εμμονή στην επικαιρότητα της εποχής και στα μεταπολεμικά προβλήματα, η θεματολογία των μικρών καθημερινών συμβάντων και το στιλ του ανοιχτού παράθυρου στον κόσμο, που είναι η καθαρή εγγραφή της πραγματικότητας, χωρίς ωραιοποιήσεις. Η φωτογραφία δεν έχει ιδιαίτερη καλλιέπεια, διότι η αισθητική του ανοιχτού παράθυρου στον κόσμο προσπαθεί να συλλάβει την πραγματικότητα όπως είναι....

Είναι η εποχή που ο Λουίτζι Μπαρτολίνι περιγράφει καταλυτικά και ταυτόχρονα σαρκάζει ανελέητα στον «Κλέφτη των ποδηλάτων» του 1946, το θεμέλιο της πασίγνωστης ταινίας του Βιτόριο ντε Σίκα. Στα σκληρά χρόνια που γράφει ο Μπαρτολίνι η Ιταλία συνιστά πλέον μια καθημαγμένη κοινωνία, όπου οι πρότεροι δεσμοί έχουν διαρραγεί πλήρως από την εικοσάχρονη επιβολή του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι και την καταστροφή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Mario Cattaneo, Napoli, 1951

Ενδεικτικό είναι το στιγμιότυπο του Μάριο ντε Μπιάζι από τη Νάπολι της δεκαετίας του ’50 με τα παιδιά που παίζουν σε μια κούνια. Με φόντο έναν ερειπωμένο τοίχο, έναν χαλασμένο φράχτη, ρούχα απλωμένα στο σκοινί της μπουγάδας, μοιάζει να έχει βγει κατευθείαν μέσα από τη συγκλονιστική περιπλάνηση του μεγάλου ιταλού συγγραφέα Κούρτσιο Μαλαπάρτε στους δρόμους της πόλης μετά την απελευθέρωσή της, τον Οκτώβριο του 1943.

'Ανδρες σε αναζήτηση κάθε δυνατής εργασίας και γυναίκες δημόσιες κομμώτριες, «χτενίστρες» που με μια καρέκλα και άφθονη μπριγιαντίνη «έτριβαν και ίσιωναν τις άγριες κόμες» των μαύρων στρατιωτών «λες κι έκαναν μασάζ στους ασθενείς τους».

Ο νεορεαλισμός, ωστόσο, δεν μένει μόνο στις σκοτεινές όψεις της μεταπολεμικής Ιταλίας. Οπως γράφει η επιμελήτρια της έκθεσης της Howard Greenberg Gallery, Ενρίκα Βιγκανό, στο πρόσφατο βιβλίο «NeoRealismo: The New Image in Italy, 1932-1960» (εκδ. Prestel) «το όραμα των φωτογράφων είχε να κάνει με γνήσιους ανθρώπους, αληθινά τοπία, συλλογικές ιστορίες που δονούνταν από δέρμα και ψυχή».

Mario de Biasi

Stefano Robino, 1959

'Οσο απομακρυνόμαστε από το ιταλικό «έτος μηδέν» του 1945, η ιταλική κοινωνία μετακινείται σταδιακά από την γκρίζα πλευρά προς στην όχθη της αισιοδοξίας. Κάποια από τα παιδιά του Μάριο ντε Μπιάζι και του Κούρτσιο Μαλαπάρτε θα γίνουν μεγαλώνοντας αναμφίβολα οι άνετοι νέοι με τα πουλόβερ, τα σακάκια και τα μαύρα γυαλιά που ο Ενρίκο Κατάνεο θα φωτογραφίσει στο Μιλάνο το 1961 δίνοντας στην εικόνα τον τίτλο «Η σημερινή νεολαία».

Mario de Biasi, Milano, 1954

Τα προβληματικά χρόνια έχουν περάσει, η οικονομική κατάσταση έχει βελτιωθεί, οι άνθρωποι μπορούν να κοιτάζουν τον φακό με αισιοδοξία, να περιμένουν περισσότερα στη ζωή τους. Μπορούν να ενδώσουν στις καταναλωτικές απολαύσεις, να αγοράσουν μια βέσπα ή και ένα αυτοκίνητο οι ευπορότεροι, όπως εικάζεται από μια χαρακτηριστική φωτογραφία του Ντε Μπιάζι, τραβηγμένη το 1954. Πάνω απ’ όλα, μπορούν πλέον να εκτιμήσουν χωρίς δεύτερες σκέψεις ένα φόρεμα, μια τσάντα, το βάδισμα μιας ωραίας γυναίκας. Στο εντυπωσιακό στιγμιότυπο του ίδιου φωτογράφου πλήθος ανδρών όλων των ηλικιών φαίνονται να κοιτάζουν με απορία, θυμηδία, θαυμασμό, μια γυναίκα μόνη, ντυμένη στα λευκά, να προχωρά προς το μέρος τους...

Μια ασυνήθιστη σκηνή δρόμου, απλοί άνθρωποι της καθημερινότητας, βλέμματα και εκφράσεις, η πεμπτουσία του νεορεαλισμού.

πηγή: "To Βήμα" (αναδημοσίευση)

"Lardi di biciclette" - "Κλέφτης ποδηλάτων", Βιτόριο ντε Σίκα, 1948

"In the Name of the Law", directed by Pietro Germi

Cinema Mussolini

Ο Ιταλικός νεορεαλισμός στον κινηματογράφο

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά την περίοδο 1945-1951, δημιουργείται το κινηματογραφικό στιλ του νεορεαλισμού, ένα από τα πιο σημαντικά αισθητικά στιλ του κινηματογράφου, από ιταλούς σκηνοθέτες.

Χρήματα δεν υπάρχουν μετά τον πόλεμο, και η κινηματογραφική βιομηχανία της Ευρώπης έχει καταρρεύσει. Έτσι, οι ταινίες που πρωτογυρίζονται, αν και είναι χαμηλού κόστους, γίνονται αποδεκτές από το κοινό. Η προετοιμασία γι’ αυτή την κινηματογραφική αναγέννηση γίνεται μία δεκαετία πριν, μέσα από τη σχολή Centro Sperimentale di Cinematografia (Πειραματικό Κέντρο Κινηματογράφου).

Την δεκαετία του ’30, περίοδο του φασισμού στην Ιταλία, από τη μια μεριά ο Μουσολίνι χτίζει τα στούντιο της Τσινετσιτά κι από την άλλη δημιουργείται το Centro Sperimentale di Cinematografia, όπου δίδαξαν οι αριστερής ιδεολογίας καθηγητές Ουμπέρτο Μπάρμπαρο (1902-1959), Λουίτζι Κιαρίνι (1900-1975), Γκουίντο Αριστάρκο (1918-1996), Γκαλβάνο Ντέλλα Βόλπε (1895-1952). Εκεί οι σπουδαστές, μεταξύ των οποίων φοιτούν και οι μετέπειτα γνωστοί σκηνοθέτες του ιταλικού νεορεαλισμού, βλέπουν σε κρυφές προβολές όλες τις σημαντικές και απαγορευμένες από το φασιστικό καθεστώς ξένες ταινίες. Το Centro συμβάλλει επί της ουσίας στην μετέπειτα γέννηση του ιταλικού νεορεαλισμού.

Θεωρητικός του ιταλικού νεορεαλισμού είναι ο Αντρέ Μπαζέν (1918-1958) και σεναριογράφος ο Τσέζαρε Ζαβατίνι (1902-1989). Ο ιστορικός και θεωρητικός Ουμπέρτο Μπάρμπαρο (1902-1959) το 1942 συντάσσει το νεορεαλιστικό μανιφέστο και αποκαλεί το στιλ ιταλικό νεορεαλισμό. Εκεί αναπτύσσει τον κεντρικό στόχο τού κάθε νεορεαλιστή σκηνοθέτη, που είναι η φυσική αναπαράσταση του κόσμου, της οποίας κύριο γνώρισμα είναι η αλήθεια.

Ο Μπαζέν γράφει για την ουσία της λειτουργίας του σκηνοθέτη του ιταλικού νεορεαλισμού: «… Παρατηρεί τον πλησίον του όσο πλησιέστερα γίνεται, σημειώνοντας τις πράξεις του και τη συμπεριφορά του και στις ευτελέστερες, τις ασημαντότερές τους εκφάνσεις, όπως συμβαίνει όταν, κοιτώντας μ’ ένα μικροσκόπιο και μεγεθύνοντας, μάς αποκαλύπτεται σιγά-σιγά μέσα στην ολότητα, ένα σύμπαν και στην περίπτωσή μας το σύμπαν κάποιας συνείδησης, ακόμη κι εκεί όπου συνήθως δε βλέπουμε παρά ένα γέρο να συγυρίζει την κάμαρά του ή ένα κορίτσι να αλέθει τον καφέ».

Nino Migliori, "Gente dell'Emilia", 1959

The Flowers of St. Francis (Francesco, Giullare di Dio, 1950)

Germany, Year Zero (1947)

Anna Maniani "Rome open city", 1945

Ο Ζαβατίνι προσθέτει χαρακτηριστικά: "ο κινηματογράφος δε φτάνει σε μια γλώσσα κοινωνική και οικουμενική παρά όταν προσφέρει τη σημασία των γεγονότων, των ομαδικών δραμάτων του καιρού του».

Μεγάλος σκηνοθέτης αυτής της αισθητικής είναι ο Ρομπέρτο Ροσελίνι (1906-1977), με την ταινία Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη (1945), που πραγματεύεται το θέμα του πολέμου και ανακαλύπτει την εξαιρετική δραματική ηθοποιό Άννα Μανιάνι. Τα γυρίσματα έγιναν στα ερείπια της βομβαρδισμένης από τους γερμανούς Ρώμης, με ληγμένο ασπρόμαυρο φιλμ και θέμα την αντίσταση μερικών κατοίκων της πόλης ενάντια στους γερμανούς. Οι θεατές είχαν μόλις βιώσει τις δραματικές ιστορίες που καταγράφει ο Ροσελίνι και ταυτίστηκαν με τους ήρωες και την ιστορία. Με αυτή την ταινία εισάγονται οι βασικές αισθητικές αρχές του ιταλικού νεορεαλισμού.

Άλλες νεορεαλιστικές ταινίες του Ροσελίνι είναι η Παϊζά (1946), η Γερμανία έτος μηδέν (1947), και το Amore (1948).

Σημαντικός σκηνοθέτης του νεορεαλισμού αναδεικνύεται επίσης ο Βιτόριο ντε Σίκα (1902-1974), με την ταινία "ο κλέφτης ποδηλάτων" (Ladri Di Biciclette) (1948), όπου όλοι οι ηθοποιοί είναι ερασιτέχνες και η αλήθεια τους αποσπά το ίδιο και σήμερα τη συγκίνηση των θεατών. Μέσα από την κινηματογραφική γραφή του ντε Σίκα, ο άνθρωπος, μετά τον καταστροφικό πόλεμο, προσπαθεί να ξαναβρεί την χαμένη του αξιοπρέπεια.

Ο εξαιρετικός Λουκίνο Βισκόντι (1906-1976), με την ταινία "Η γη τρέμει" (1948) είναι ακόμη ένας από τους τρεις πιο χαρακτηριστικούς σκηνοθέτες του ιταλικού νεορεαλισμού. Αργότερα, μεταξύ άλλων ταινιών, γυρίζει την "Bellissima" (1952) επίσης με την εξαιρετική Άννα Μανιάνι, το Senso (1954) και τον "Ρόκκο και τ’ αδέρφια του" (1960), όπου παίζει τον πρώτο του πρωταγωνιστικό ρόλο ο Αλέν Ντελόν με συμπρωταγωνίστρια την Κατίνα Παξινού.

Άλλοι σκηνοθέτες αυτής της αισθητικής είναι ο Αλμπέρτο Λατουάντα (1914), με τον Μύλο του Πο (1948), ο Τζιουζέπε ντε Σάντις (1917-1971) με το Πικρό ρύζι (1949), και ο εξαιρετικός Πιέτρο Τζέρμι (1914-1974) με την ταινία Εν ονόματι του νόμου (1949).

κείμενο: Βάλλυ Κωνσταντοπούλου, "Εισαγωγή στην Αισθητική του Κινηματογράφου", (αναδημοσίευση)

επιμέλεια: J. Eco