Paul Klee, "Παιδαγωγικό Σημειωματάριο"

"Η Τέχνη δεν αποδίδει το ορατό, αλλά το πραγματοποιεί" 

"Για τον καλλιτέχνη η επικοινωνία με τη φύση εξακολουθεί να είναι ο βασικότερος όρος. 
Ο καλλιτέχνης είναι άνθρωπος φύση αυτός ο ίδιος,  τμήμα της φύσης, μέσα στο φυσικό διάστημα".

Paul Klee

Η δήλωση αύτή, γραμμένη στά 1923 άπό τόν Πάουλ Κλέε, ήταν τό λάτ-μοτίφ μιας δημιουργικής ζωής πού έμπνεόταν σχεδόν έξ ίσου άπό τή ζωγραφική καί άπό τή μουσική. Ο άνθρωπος ζωγράφιζε καί χόρευε πολύ πριν μάθει νά γράφει καί να κατασκευάζει. Οι έννοιες τής μορφής καί του τόνου είναι ή πρωταρχική του κληρονομιά. Ο Πάουλ Κλέε συγχώνεψε αύτές τίς δυό δημιουργικές τάσεις σέ μιά νέα ένότητα. Οι μορφές του προέρχονται άπό τή φύση, έμπνευσμένες άπό τήν παρατήρηση του σχηματισμού καί τής κυκλικής άλλαγής άλλά ή έμφάνισή τους ένδιαφέρει μόνο έφ'όσον συμβολίζουν μιά έσωτερική πραγματικότητα πού παίρνει νόημα άπό τίς σχέσεις της μέ τόν Κόσμο. Υπάρχει μιά κοινή συμφωνία μεταξύ των άνθρώπων γιά τή θέση καί τη λειτουργία των έξωτερικών γνωρισμάτων : μάτι, πόδι, σκεπή, ξάρτια άστρο. Στις ζωγραφιές του Πάουλ Κλέε χρησιμοποιούνται σάν φάροι πού φωτίζουν πέρα άπό τήν έπιφάνεια, σέ μιά πνευματική πραγματικότητα. 'Ακριβώς όπως ένας μάγος κάνει τίς ταχυδακτυλουργίες του μέ άντικείμενα τελείως καθημερινά, σάν τά χαρτιά, τά μαντήλια, τά νομίσματα, τά κουνέλια, έτσι καί ό Πάουλ Κλέε χρησιμοποιεί τά γνώριμα άντικείμενα σέ παράξενες σχέσεις γιά νά ύλοποιήσει τό άγνωστο.

Οί Συμβολιστές 'Εξπρεσιονιστές καί οί Κυβιστές κατά τήν πρώτη δεκαετία του Εικοστού Αιώνα είχαν ήδη θέσει υπό άμφισβήτηση τήν άξία του Ακαδημαϊκού Νατουραλισμού. Η ζωγραφική τους έβλεπε κάτω άπό την έπιφάνεια μέ τήν άναλυτική ματιά της ψυχολογίας καί των άκτίνων Χ.
Αλλά oι σέ πολλά έπίπεδα φιγούρες του Κίρχνερ καί του Κοκόσκα ή οί ταυτόχρονες όψεις του Μπράκ καί, του Πικασό, ήταν άναλυτικές δηλώσεις, πού έμεναν στατικά πάνω στό μουσαμά. Οι φιγούρες καί, οί μορφές του Κλέε δέν είναι μόνο διαφανείς, σάν νά βλέπονται μέσα άπό ένα φθοροσκόπιο υπάρχουν μέσα άπό ένα μαγνητικό πεδίο άπό διασταυρούμενα ρεύματα : γραμμές, μορφές, κηλίδες, βέλη, χρωματιστά κύματα.

Paul Klee

'Οπως σέ μιά συμφωνική σύνθεση, τό κυρίαρχο θέμα μετακινείται άπό παραλλαγή σέ παραλλαγή στις σχέσεις του μέ άλλα άντικείμενα πάνω στό μουσαμά. 'Ενα πουλί στό "ΤΗΕ ΤWITTERING MACHINE" γιά παράδειγμα, είναι άλλοιώτικο άπ'όλα τά άλλα πουλιά μέσω της σχέσης του μέ τόν ιμάντα μετάδοσης, μέ τή μανιβέλα καί τις μουσικές νότες πού αιωρούνται στόν άέρα. Χωρίς νά άντιφάσκει ο Κλέε μπορούσε νά διακηρύσσει την "έπικοινωνία μέ τή φύση" σάν τήν ούσία της δουλειάς του, άλλά μπορούσε έπίσης νά λέει ότι "κάθε άληθινή δημιουργία είναι κάτι πού γεννιέται άπό τό μηδέν". Η φαινομενική άντίφαση αίρεται μέσω της άνεξάντλητης πρωτοτυπίας του, πού είναι ή πνευματική αιτία "γεννημένη άπό τό μηδέν". Τό όπτικό άποτέλεσμα είναι μιά εικονική σύνθεση πού χρησιμοποιεί τό άναγνωρίσιμο φυσικό σχήμα σάν διάμεσο. Στό έργο του "ΤΟ ΔΩΜΑΤΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΟΥ" (1921), άναγνωρίζει κανείς τις σανίδες του πατώματος, τό κούφωμα του παράθυρου καί τήν πόρτα, καθώς καί τά πρόσωπα μιας γυναίκας καί ένός παιδιού. 'Ομως δέν άποτελούν παρά σημεία άναφοράς σ'ένα κόσμο άπό γραμμές, βέλη, άντανακλάσεις, αυξομειώσεις πού άποκαλύπτουν ένστικτωδώς τή μυστηριώδη σχέση άνθρωπος - καταφύγιο πού έχει καθορίσει τήν πορεία τού πολιτισμού.

Τα πρώτα μέλη και ιδρυτές της Σχολής του Bauhaus

'Αν ποτέ ύπήρξε καλλιτέχνης πού νά κατανόησε τις εικαστικές τάσεις της έποχης του, αύτός ήταν ο Πάουλ Κλέε καί ό πολιτισμένος κόσμος κατάφερε νά αναγνωρίσει τήν έπικαιρότητά του πριν άπό τόν θάνατό του στά 1940. 'Εκθέσεις καί έκδόσεις παρουσιάζουν σταθερή αριθμητική αύξηση καί θά μπορούσαμε νά υποθέσουμε ότι μαζί μέ τό Σεζάν καί τόν Πικασό θά είναι ο περισσότερο διαδεδομένος καί σχολιασμένος ζωγράφος του αιώνα. 'Αλλά λίγοι ξέρουν ότι ό Πάουλ Κλέε ήταν παραπάνω άπό ζωγράφος. Η "έπικοινωνία του μέ τή φύση" παρήγαγε πολλά περισσότερα άπό τόν μετασχηματισμό τής μορφής όπως αύτή γίνεται αντιληπτή. Παρήγαγε μιά φιλοσοφία βασισμένη στήν κατανόηση του φυσικού κόσμου, άποδεχόμενη ότι υπάρχει,τόσο μέ άγάπη όσο καί μέ ταπεινοφροσύνη. 'Ακόμη πολύ νέος είχε χαρακτηρίσει τήν τέχνη του σάν " andacht zum kleinem " (προσήλωση στά ταπεινά πράγματα).

Μέσα στό Μικρόκοσμο του δικού του πλαστικού κόσμου λάτρευε τό Μακρόκοσμο της υφηλίου. Αύτή ήταν καί ή έπανάσταση πού έφερε. Η Ακαδημαϊκή τέχνη είχε βασισθεί, άπό τήν Αναγέννηση, στήν Αριστοτέλεια άρχή τής παραγωγής, πού σημαίνει ότι κάθε άναπαράσταση παράγεται άπό τις,υπό εύρεία έννοια,γενικές άρχές τής άπόλυτης όμορφιας καί των συμβατικών χρωματικών κανόνων. Ό Πάουλ Κλέε άντικατέστησε τήν παραγωγή μέ τήν έπαγωγή. Μέσα άπό τήν παρατήρηση καί της πιό έλάχιστης έκδήλωσης μορφής καί άλληλεξάρτησης, μπορούσε νά συμπεράνει τό μέγεθος τής φυσικής τάξης. 'Ενέργεια καί ύλη, ότι κινεί καί ότι κινείται, είχαν τήν ίδια σημασία σάν σύμβολα δημιουργίας. 'Αγαπούσε τό φυσικό γεγονός, γι αύτό καί γνώριζε τή σημασία του στήν παγκόσμια διάταξη. Καί μέ τό ένστικτο του πραγματικού έραστή, τού ήταν άναγκαίο νά καταλαβαίνει ότι αγαπούσε. Το αντιληπτό, άναλυμένο φαινόμενο, τό διερευνούσε μέχρις ή σημασία του νά είναι άναμφισβήτητη.

Paul Klee, "Room Perspective with Inhabitants"

Paul Klee, "Twittering Machine"

Στό έργο του Πάουλ Κλέε είναι πού συνενώνονται ή έπιστήμη καί ή τέχνη. Στούς μαθητές του πρότεινε νά έπιδιώκουν τήν πιστότητα άναπτερωμένη άπό τή διαίσθηση.

Ο ζωγράφος Πάουλ Κλέε δέν μπορούσε παρά νά γίνει δάσκαλος μέ τήν άρχική σημασία πού είχε η λέξη "διδάσκω" στά γοτθικά : taiku - σύμβολο. Η άποστολή του δάσκαλου είναι νά παρατηρεί αύτό πού περνά άπαρατήρητο άπό τό πλήθος. 'Ερμηνεύει σύμβολα. 'Οταν ό Γκρόπιους έφτιαχνε τό πρόγραμμα μαθημάτων του γερμανικού του Μπαουχάους, ξανάδινε στή λέξη δάσκαλος τή βασική της σημασία.

Ο Kandinsky, ο Klee, ο Feininger, ο Moholy-Nagy, ο Schlemer, ο Albers πού δίδαξαν έκεί, έπεξηγούσαν τό ορατό, σάν έρμηνευτές των συμβόλων μιάς θεμελιώδους όπτικής καί δομικής τάξης πού ήταν άμαυρωμένη άπό αιώνες λογοτεχνικής άλληγορίας.

Σε αύτή τήν κοινότητα οδηγητών ο Πάουλ Κλέε διάλεξε γιά τόν έαυτό του τό καθήκον νά υποδείξει καινούργιους δρόμους μελέτης των συμβόλων τής φύσης. "Παρατηρώντας τήν όπτική-φυσική παρουσία, τό έγώ καταφέρνει διαισθητικά νά βγάλει συμπεράσματα γιά τήν έσώτερη ούσία".


Ο σπουδαστής καλών τεχνών θά έπρεπε νά είναι κάτι παραπάνω άπό έκλεπτυσμένος φωτογραφικός φακός, έξασκημένος νά καταγράφει τήν έπιφάνεια του άντικειμένου. "Επρεπε νά συνειδητοποιήσει ότι είναι "παιδί αυτής τής Γης άλλά συγχρόνως καί παιδί του Σύμπαντος, δημιούργημα ένός άστρου ανάμεσα στά άλλα άστέρια".

'Ενα μυαλό τόσο άεικίνητο, τόσο εύαίσθητο στή διαισθητική ένόραση, δέν θά μπορούσε ποτέ νά γράφει ένα άκαδημαΐκό έγχειρίδιο .'Οτι κατάφερε νά συγκρατήσει πάνω στό χαρτί ήταν ύποδείξεις, νύξεις, υπαινιγμοί, άκριβώς όπως τά λεπτά χρωματικά παιχνίδια κύκλων και γραμμών της ζωγραφικής του.

Το "ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ" είναι ή έπιτομή της έπαγωγικής δράσης του Πάουλ Κλέε. Σ'αύτό, τό φυσικό αντικείμενο δέν αποδίδεται δισδιάστατο μονάχα, γίνεται "raumlich", συνδεδεμένο μέ τις φυσικές καί τις πνευματικές έννοιες του χώρου διά μέσου τεσσάρων βασικών προσεγγίσεων που διαμορφώνουν καί τις τέσσερις υποδιαιρέσεις του Σημειωματάριου :

Γραμμή Ανάλογη και Δομή 

Διάσταση και Ισορροπία 

Καμπύλη της Βαρύτητας 

Κινητική και Χρωματική Ενέργεια 

Τό πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζει τήν μεταλλαγή τού στατικού σημείου σέ γραμμική δυναμική. Η γραμμή,όντας η διαδοχική πρόοδος τού σημείου, περπατάει, περιγράφει, δημιουργεί παθητικά -λευκά καί ένεργητικά- γεμάτα έπίπεδα. Ο ρυθμός τής γραμμής μετριέται σάν μουσικό άποτέλεσμα ή άριθμητικό πρόβλημα. Σταδιακά ή γραμμή έμφανίζεται σάν μέτρο κάθε δομικής αναλογίας, άπό τή Χρυσή Τομή του Ευκλείδη ως τις ένεργητικές γεμάτες δύναμη γραμμές τού συνδετικού ιστού καί τών τενόντων, τών ύδάτινων ρευμάτων, τών φυτικών ινών.

Καθεμία άπό τις τέσσερις ύποδιαιρέσεις τού Σημειωματάριου έχει μιά φράση κλειδί, σπαρμένη σχεδόν τυχαία -δίχως τό στόμφο ένός θεωρήματος- άνάμεσα σέ έξειδικευμένες παρατηρήσεις. Σέ κάθε κεφάλαιο αύτή ή φράση δείχνει τό δρόμο άπό τό ιδιαίτερο στό παγκόσμιο. Τό πρώτο μέρος πάνω στό "Γραμμή ανάλογη και δομή" συμπυκνώνεται σέ μιά λακωνική πρόταση: "καθαρά έπαναληπτικό, άρα δομικό", έξηγώντας μέ τέσσερις λέξεις τή φύση τής κατακόρυφης δομής σάν τήν έπαναληπτική συσσώρευση όμοιων μονάδων.

χειρόγραφα από εργασίες του Klee για το χρώμα

Τό τελευταίο κεφάλαιο έπιτρέπει στό σπουδαστή μιά φευγαλέα θέα τών δυνάμεων πού δημιουργούν μιά όπτική έντύπωση, δυνάμεις πού είναι είτε κινητικές - μετακινούμενες, είτε χρωματικές - θερμικές. Ο Πλάτων μίλησε γιά τό "ΕΙΔΟΣ" σάν τήν πραγματική ούσία ένός άντικειμένου, διαχωρίζοντάς το άπό τό φαινομενικό έξωτερικό του σχήμα. Ο 'Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τόν όρο "ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ" όπως όριζει τήν καθοριστική αιτία πού φανερώνει μιάν ιδέα μέ άπτή μορφή.

Πιστός στις έπαγωγικές του πεποιθήσεις, ο Πάουλ Κλέε δείχνει τήν πραγματική ούσία καί τήν καθοριστική αιτία στά πιό άσήμαντα άντικείμενα, όπως η σβούρα π.χ. η όποια αψηφά τήν βαρύτητα μέ τή φυγόκεντρη ένέργεια τών περιστροφών της, ή τό φτερωτό βέλος πού ή διαδρομή του παρεμποδίζεται άπό τήν τριβή του μέ τή βαρύτητα. "Νά πρέπει νά γίνεις κίνηση καί νά μήν είσαι κιόλας!"

Στήν πορεία του μέσα στό Σημειωματάριο μεταμορφώθηκε από τις άντιτιθέμενες δυνάμεις τής γής καί τού κόσμου, τών μηχανικών νόμων καί τής δημιουργικής δράσης καί έχει βρει τήν ισορροπία σέ μία κεντρικότητα η όποια δέν δείχνει πιά τάσεις φυγής άλλά ήρεμεί μέσα σέ ένα ένοποιημένο διαφορισμό. Τό συνολικό άθροισμα είναι αύτό πού ο Πάουλ Κλέε άποκαλεί " Resonanzver haltnis " πού σημαίνει μιάν άντανάκλαση του περατού στό άπειρο, τής έξωτερικής αντίληψης καί τής έσωτερικής προοπτικής.

Η έμπειρία αύτής τής διπλής πραγματικότητας τού "ΟΡΑΤΟΥ" καί τού "ΑΙΣΘΗΤΟΥ" νοήματος τής φύσης  ωθεί τό σπουδαστή πρός "μιάν έλεύθερη δημιουργία άφηρημένων μορφών πού άντικαθιστούν τις διδακτικές άρχές με μιά νέα φυσιοκρατία, τη φυσιοκρατία τής έργασίας. Παράγει ή συμμετέχει στήν παραγωγή έργων πού άποτελούν ένδείξεις του θεϊκού έργου".



κείμενο: Sibyl Moholy Nagy 

(απόσπασμα - αναδημοσίευση από την Εισαγωγή του Παιδαγωγικού Σημειωματάριου)
μετάφραση: Β.Λαγοπούλου

πηγή: Paul Klee: "Padagogisches Skizzenbuch", πρώτη έκδοση 1925, 


επιμέλεια: J.Eco

Μερικές σελίδες από το "Παιδαγωγικό Σημειωματάριο"