«Οι αρχαίοι Ελληνες και οι Ρωμαίοι ήταν οι μεγαλύτεροι αρχιτέκτονες τοπίου της Ιστορίας, συνεπώς φωτογραφίζοντας έναν τέτοιο τόπο, προσπαθώ να αποδώσω αυτή τη θαυμαστή τέχνη του χώρου, του φωτός και τη φόρμας. Δουλεύοντας ανακάλυψα ότι για μένα το πιο σημαντικό στοιχείο είναι το ζευγάρωμα της ομορφιάς με τον χρόνο».
Josef Koudelka
Τα ερείπια αποτελούν μόνιμο θεματικό μοτίβο στο έργο του Κουντέλκα και αυτό συμβαίνει για τρεις λόγους, όπως επισημαίνει η Ελοΐζ Κονεζά, συντηρήτρια στην ΒnF - Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας - και έφορος της έκθεσης. Ο πιο βασικός: είναι άχρονα. Το συγκεκριμένο στοιχείο γοήτευσε έναν φωτογράφο, που βεβαίως συνεργαζόταν με το πρακτορείο Magnum, αλλά ανέκαθεν απέρριπτε τον χαρακτηρισμό «φωτορεπόρτερ».
Ο ίδιος δεν ένιωθε αποκλειστικά συνδεδεμένος με το παρόν και τα γεγονότα, μολονότι πολλές από τις φωτογραφίες του προέκυψαν χάρη σε αποστολές του Magnum. Από την αρχή της δουλειάς του φάνηκε ο προβληματισμός του για τα στοιχεία που συνθέτουν την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Υπό αυτή την έννοια, τα ερειπωμένα μνημεία αποτέλεσαν για εκείνον μια οπτική μεταφορά. Τέλος, όντας ο ίδιος ένας άνθρωπος πάντα σε κίνηση, φωτογράφος νομάς, ένιωθε συγγένεια με τα στοιχεία της μεταβολής και της αταξίας. Φωτογραφίζοντας το χάος με τον δικό του τρόπο τις πεσμένες κολόνες σκορπισμένες στο έδαφος, τους γκρεμισμένους ναούς που έχουν «καταλάβει» αγριόχορτα, αποδίδει στα σπαράγματα του παρελθόντος το μεγαλείο τους.
Josef Koudelka, Ελευσίνα
Τα «Ερείπια» παρουσιάζουν μια μοναδική σειρά φωτογραφιών, που για να συγκεντρωθεί χρειάστηκαν τριάντα χρόνια. Ο 82χρονος πλέον φωτογράφος επί τρεις δεκαετίες ταξίδεψε σε περίπου διακόσιους αρχαιολογικούς χώρους πέριξ της Μεσογείου με σκοπό να «δει» με τον δικό του μοναδικό τρόπο αυτά τα τοπία, όπου συναντιέται η Ιστορία με το παρόν. Πρόκειται για εργασία μοναδική που υλοποίησε ένας από τους τελευταίους μεγάλους δασκάλους της μοντέρνας φωτογραφίας. Το υλικό που παρουσιάζεται στη Βιβλιοθήκη, αδημοσίευτο μέχρι τώρα, περιλαμβάνει 110 εικόνες οι οποίες αποκαλύπτουν όλη τη δύναμη και την ομορφιά που διαθέτει το οπτικό λεξιλόγιο του Κουντέλκα.
Ο φωτογράφος, τον οποίο ο Ανρί Καρτιέ-Μπρεσόν ονόμαζε «αδελφό» του και αναγνώριζε πως διαθέτει «το μάτι ενός ζωγράφου», διέσχισε 20 μεσογειακές χώρες για να επισκεφθεί αρχαιολογικούς χώρους με κατάλοιπα αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά, τόπους που αποτελούν λίκνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Από τη νότια Γαλλία ώς τη Συρία περνώντας από το Μαρόκο, τη Σικελία, την Ελλάδα και τη Τουρκία ο Κουντέλκα δούλεψε συλλέγοντας εικόνες που αποδίδουν τη φιλοσοφία της τέχνης του: γεωμετρίες μιας άναρχης ομορφιάς που ο χρόνος, η φύση, η εξέλιξη του πολιτισμού, η ανθρώπινη παρέμβαση, η ίδια η Ιστορία έχουν διαμορφώσει.
Μολονότι κάποιες φωτογραφίες έχουν παρουσιαστεί αποσπασματικά παλαιότερα – στις σειρές «Periplanissis» (1997), «Chaos» (1999), «Rome, théâtre du temps» (2003)– η έκθεση των «Ερειπίων» είναι η πρώτη και μοναδική πλήρης παρουσίαση του έργου. Τα συγκεκριμένα μνημεία, απομεινάρια ενός λαμπρού παρελθόντος, αποτυπώνονται σε ασπρόμαυρες πανοραμικές φωτογραφίες. Αυτό το σχήμα (format) χαρακτηρίζει τις τοπιογραφίες του Κουντέλκα. Η πανοραμική εικόνα τον βοηθά να αποδώσει το πνεύμα του χώρου, και να μεταφέρει στον θεατή την αίσθηση της ευρύτητας, της διάρκειας, και της μοναδικότητας κάθε ταξιδιού. Η διαδοχή των μακρινών λήψεων με τα gros plan, τα παιχνίδια με τις σκιές και το φως, ο τρόπος με τον οποίο η φύση «μπαίνει» μέσα στη σύνθεση μαρτυρούν την ιδιαιτερότητα του βλέμματος.
Ο φωτογράφος δεν επιδιώκει να απαθανατίσει το μεγαλείο των ερειπίων όπως θα έκανε ένας ρομαντικός καλλιτέχνης. Αντιθέτως, προσπαθεί να συλλάβει τη ροή του χρόνου. Καταγράφει τις επιπτώσεις που η εξέλιξη κατέλιπε στο τοπίο, τις φθορές που επέφερε ο άνθρωπος και τον τρόπο που η φύση παίρνει πίσω τα δικαιώματά της στο περιβάλλον. Oπως επισημαίνουν οι επιμελητές της έκθεσης, η σειρά αυτών των εικόνων συνθέτει μια οπτική αλληγορία του κόσμου.
«Δεν κάνω αρχαιολογική φωτογραφία», λέει ο Γιόζεφ Κουντέλκα. «Φωτογραφίζω το τοπίο που εμφανίζεται ή εξαφανίζεται υπό την επήρεια του χρόνου, ο οποίος είναι διαρκώς παρών. Αυτά τα τοπία είναι ο τόπος καταγωγής των πολιτισμών της Ευρώπης».
Είναι γνωστό ότι ο Κουντέλκα έχει ένα πολύ οργανωμένο πρόγραμμα στη δουλειά του. Το πρωτόκολλο της εργασίας του είναι αυστηρά καθορισμένο: Από τον Μάρτιο έως τον Σεπτέμβριο ταξιδεύει και φωτογραφίζει. Από τον Οκτώβριο έως τον Μάρτιο διαλέγει τις εικόνες που θα ενταχθούν στη σειρά.
Η άποψή του είναι πως καλή φωτογραφία είναι εκείνη που, στο ατελιέ, θα κρατήσει το βλέμμα του επί πολλούς μήνες. Για να πετύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα πηγαίνει στους τόπους πριν από την ανατολή του ήλιου και μένει εκεί επί ώρες περπατώντας και φωτογραφίζοντας. Σκοπός του είναι να δει το θέμα καθώς αλλάζει το φως. Και σε κάποια μνημεία, όπως η Πέτρα της Ιορδανίας, επέστρεψε πολλές φορές στη διάρκεια των χρόνων.
Αυτή η πολυετής ενασχόληση με το ίδιο θέμα είναι και ο βασικός λόγος που επιλέγει το ασπρόμαυρο. Προφανώς έχει ύφος περισσότερο στοχαστικό, αλλά ταυτόχρονα εξασφαλίζει χρωματική συνοχή στην πορεία του χρόνου, κάτι που δύσκολα συμβαίνει όταν οι λήψεις είναι έγχρωμες.
"Ruines", ατομική 'Εκθεση στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, από 15/9 έως 16/12, 2020
BNF - RUINES
Με το βλέμμα του Γιόζεφ Κουντέλκα
Φωτογραφία
Οι φωτογραφίες του ταυτίστηκαν με τη ρωσική εισβολή στην Πράγα το 1968. Ομως ο κόσμος του Τσέχου Γιόζεφ Κουντέλκα είναι γεμάτος από εναργείς εικόνες, σιωπηλές μαρτυρίες, τεκμήρια καθημερινότητας ή ιστορίας. Στις 17 Σεπτεμβρίου εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς μια μεγάλη αναδρομική έκθεση του σπουδαίου φωτογράφου, τον οποίον γνωρίσαμε στην Ελλάδα χάρις στα λευκώματά του αλλά και την πρόσφατη συμμετοχή του στην έκθεση «Περίπλους» που διοργανώθηκε τη χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας με φωτογράφους του διάσημου πρακτορείου Μagnum.
Ο Κουντέλκα δεν είναι απλώς ένας ιδιοφυής φωτογράφος. Η επιλογή του επαγγέλματός του προδιέγραψε ολόκληρη την ζωή και τη φιλοσοφία του. Εζησε πολλά χρόνια ως άπατρις, πριν πάρει τη γαλλική υπηκοότητα, ενώ αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς του στους τσιγγάνους. Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο ότι στα πολυάριθμα ταξίδια του, του αρέσει να κοιμάται έξω και όχι σε κατάλυμα. Για πολύ καιρό είχε αποφασίσει να μην επιστρέψει στην Τσεχία και το έκανε μόνο μετά την πτώση του Ανατολικού Μπλοκ. Φίλος του Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν, λάτρης της Ελλάδας, ο Κουντέλκα παραμένει πνεύμα αντισυμβατικό και ελεύθερο.
Στην Πράγα
Γεννημένος σε ένα χωριό 400 κατοίκων στη Μοραβία το 1938, ο Κουντέλκα ανακάλυψε τη φωτογραφία σε πολύ νεαρή ηλικία και αμέσως έστρεψε τον φακό του στα μέλη της οικογένειάς του. Τελείωσε το Πολυτεχνείο της Πράγας και εργάστηκε ως μηχανικός αεροσκαφών, αλλά γρήγορα πήρε την απόφαση να αφιερωθεί σε αυτό που αγαπούσε περισσότερο. Οταν τα ρωσικά στρατεύματα μπήκαν στην Πράγα ήταν παρών με τη φωτογραφική του μηχανή. Οι λήψεις του κατάφεραν να φτάσουν στο εξωτερικό όπου δημοσιεύτηκαν ανώνυμα στο περιοδικό των Sunday Times. Εγιναν σύμβολα του αγώνα του τσεχικού λαού. Λίγο αργότερα έφυγε από τη χώρα του και ζήτησε πολιτικό άσυλο στη Βρετανία. Τη δεκαετία του 1970 και του 1980 έκανε μερικές από τις πιο γνωστές του δουλειές όπως οι Τσιγγάνοι (1975) και οι «Εξορίες» (1988) στις οποίες καταγράφει την περιπλάνησή του στην Ευρώπη και την Αμερική.
Εχει μια ιδιαίτερη ματιά στον τόπο και τους ανθρώπους. Στην Ελλάδα, συγκινήθηκε και φωτογράφισε ιστορικά μνημεία, καθώς γοητεύεται και γνωρίζει καλά την αρχαία μυθολογία.
Ομορφιά
Σε μια παλαιότερη συνέντευξή του στο περιοδικό «Κ» ο Κουντέλκα υποστηρίζει ότι δεν υπάρχουν σταθεροί κανόνες στη φωτογραφία: «Πιθανόν ο μοναδικός, ηθικός κανόνας που πρέπει να έχει ένας φωτογράφος είναι ότι κάθε φορά που κρατάει τη μηχανή μπροστά από τα μάτια του σκέφτεται ότι πρέπει να μπει στη θέση του ανθρώπου που φωτογραφίζει. Οταν ξεκίνησα να ασχολούμαι με τη φωτογραφία, γνώρισα έναν ηλικιωμένο κύριο, ο πρώτος που κατάλαβε ότι έχω «μάτι». Θυμάμαι ότι μου έλεγε πως ο φωτογράφος κάνει το θέμα και το θέμα κάνει τον φωτογράφο… Με όποιο πράγμα και αν ασχολείται ο άνθρωπος, τελικά αυτό τον προσδιορίζει. Απεχθάνομαι την εικόνα του φωτογράφου που μασάει τσίχλα και τραβάει φωτογραφίες χωρίς να έχει το παραμικρό συναίσθημα γι’ αυτό που κάνει».
Το πιο σημαντικό στοιχείο που διαφοροποιεί το βλέμμα του Κουντέλκα είναι ότι μπορεί να εντοπίζει την ομορφιά στα πιο ανύποπτα μέρη: «H ομορφιά υπάρχει παντού. Μπορούμε να τη δούμε όμως; Πριν από λίγο καιρό ήμουν στη Ρώμη στο σπίτι ενός φίλου. Μία μέρα ανακάλυψα ότι στο απέναντι πεζοδρόμιο κοιμόταν μια γυναίκα που είχε αξιοπρέπεια πάνω της και δεν έμοιαζε με ζητιάνα. Κάθησα απέναντι και την περίμενα να ξυπνήσει. Ανοιξε τα μάτια της σηκώθηκε, χτένισε τα μαλλιά της, μάζεψε τα στρωσίδια της και τις πλαστικές της σακούλες και έφυγε. Ηταν τόσο όμορφη! Αυτό που ανακάλυψα με τη φωτογραφία και το θεωρώ εξαιρετικά μεγάλη τύχη είναι ότι με έμαθε να κοιτάω. Ξυπνάω το πρωί και πηγαίνω να κοιτάξω. Για μένα το να δω ένα μήλο να πέφτει από το δένδρο έχει μεγαλύτερη σημασία από τον μαθηματικό τύπο της βαρύτητας».
Η «επιστροφή»
«Το απόλυτο. Αυτό είναι που πάντα με ενδιέφερε». Ο Κουντέλκα ανήκει στην τραγική γενιά των Ανατολικοευρωπαίων που έζησαν τη νεότητά τους όταν η πατρίδα τους βρισκόταν υπό καθεστώς ολοκληρωτισμού. Ηταν πλέον 53 ετών, όταν επέστρεψε στην Πράγα το 1991, την πόλη που με τη ζοφερή της μοίρα το 1968 τον «εκτόξευσε» στη Δύση και του έφερε διασημότητα. Αυτή η οξύμωρη σχέση διέπει το έργο του και ίσως να τον έχει προικίσει με την επιπλέον ικανότητα να αποκωδικοποιεί την Ιστορία εν τω γίγνεσθαι.
κείμενο : Μαργαρίτα Πουρνάρα, εφμ "Καθημερινή", (αναδημοσίευση), 2008
επιμέλεια: J.Eco
