"Αρνήθηκε το μονόδρομο του γυναικείου προορισμού και πορεύτηκε ως μια φεμινίστρια υπεράνω φεμινισμού."
Ιωάννα Πετροπούλου
Στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου συντελείται μια «φωτογραφική επανάσταση», η μετάβαση από το εσώκλειστο περιβάλλον του εργαστηρίου και τις στυλιζαρισμένες πόζες στον υπαίθριο αστικό και αγροτικό χώρο και την απεικόνισή του. Το μαγικό κουτί – η φωτογραφική μηχανή – σαγηνεύει την Έλλη Παπαδημητρίου, η οποία μαθαίνει την τέχνη ήδη από τα φοιτητικά της χρόνια στην Αγγλία.
Λίγο αργότερα, μετά το 1922, εγκατεστημένη πλέον στην Αθήνα, εντάσσεται σε μια νεανική συντροφιά που πειραματίζεται με τη φωτογραφία. Οι περισσότεροι προέρχονται από τον εκτός συνόρων ελληνισμό και φέρνουν έναν άνεμο ελευθερίας με την τέχνη τους – ο καθένας στον τομέα του. Ανήκουν στην πρωτοπορία: Ανδρέας Εμπειρίκος, Άρης Κωνσταντινίδης, Γιώργος Σεφέρης, Γιάννης Τσαρούχης, Μάτση Χατζηλαζάρου – και άλλοι. Ενόσω στη δημόσια σφαίρα κυριαρχούν οι επαγγελματίες φωτογράφοι- Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s), Μανώλης Μεγαλοκονόμος, Περικλής Παπαχατζιδάκης, Πέτρος Πουλίδης, - οι ταλαντούχοι αυτοί ερασιτέχνες εξασκούν περιθωριακά και χαμηλόφωνα τη φωτογραφική τέχνη δίχως να εκθέτουν, να δημοσιεύουν ή να γνωστοποιούν τη δουλειά τους. Παρόλα αυτά, η ενασχόλησή τους με τη φωτογραφία πηγάζει από μια βαθιά ανάγκη να προσεγγίσουν τον κόσμο με νέο βλέμμα: δεν πρόκειται για ένα χόμπι του συρμού.
Η σχέση της Έλλης Παπαδημητρίου με τη φωτογραφία ξεπηδάει από τον έρωτα για τη ζωγραφική. Ως στέλεχος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) και συνεργάτης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ), εξοπλισμένη με σύγχρονες μηχανές ακολουθεί τους εκπατρισμένους και τους γηγενείς στους χερσαίους και παραθαλάσσιους οικισμούς. Γυρεύοντας μια γλώσσα να εκφραστεί, συγκροτεί από αυτοψία μια νέα πατριδογνωσία. Μέσα από τον φακό, συντάσσει το αλφαβητάρι της παλαιάς αλλά και σύγχρονης Ελλάδας. Η κατάκτηση του χώρου επιτελείται με εργαλείο «τη δική της Kodak».
'Ελλη Παπαδημητρίου
Μακριά και πέρα από την όποια φολκλορική γραφικότητα, η Παπαδημητρίου απαθανατίζει αρχικά την αγροτοποιμενική Ελλάδα, διατηρώντας κριτική απόσταση. Πνεύμα αντιρρητικό, φρόνημα ανατρεπτικό, απορρίπτοντας τον νόθο εξωτισμό, λειτουργεί όχι ως φυσιολάτρης, αλλά ως ανατόμος. Με την εθνολογική της ματιά επιδιώκει «να αναδείξει σωστά την αδρή ουσία των πραγμάτων».
Ήταν 21 ετών όταν ταξίδεψε μόνη της στην Αγγλία για να σπουδάσει γεωπόνος. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όπου είχε φτάσει και η οικογένειά της, αφιερώθηκε στο προσφυγικό ζήτημα. Περιηγείται την Ελλάδα με ένα σακίδιο στην πλάτη και μια φωτογραφική μηχανή. «Ξεκινάει από τους συνοικισμούς του λεκανοπεδίου, τα προσφυγικά, απλώνεται σε χωριά της Αττικής και αργότερα μετέχει σε αποστολές μακρινών αποστάσεων στην Πελοπόννησο, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία αλλά και στα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου.
Κατακτάει την Ελλάδα με τον δικό της τρόπο, ακατάβλητη οδοιπόρος, γεωγράφος, γεωπόνος, εξερευνήτρια», γράφει η Ιωάννα Πετροπούλου στο πρόγραμμα της παράστασης «Κοινός λόγος» και σημειώνει ότι οι «ενασχολήσεις της στρέφονται γύρω από δυο πόλους, τόσο γύρω από την Εικόνα, όσο και γύρω από τον Λόγο – προφορικό ή γραπτό. Ο πρώτος πόλος έχει ως αντικείμενο την Εικόνα ή, αλλιώς, την εικαστική προσέγγιση του κόσμου. Ασχολείται με τη φωτογραφία, τη ζωγραφική, την αγιογραφία».
Σημαντική παρέμβαση στο πεδίο του πολιτισμού στάθηκε η συμμετοχή της στην Ανώνυμη Εταιρεία «Ελληνικές Τέχνες». Χάρη στον ευρύ κύκλο των ενδιαφερόντων της, από την ποίηση και τον λαϊκό πολιτισμό έως τη ζωγραφική, το ρεμπέτικο τραγούδι και το θέατρο, συνδέθηκε στενά με προσωπικότητες της εποχής όπως οι Φώτης Κόντογλου, Άγγελος Σικελιανός, Οκτάβιος Μερλιέ, Κάρολος Κουν, Σωτήρης Σπαθάρης, Γιάννης Τσαρούχης, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Γεράσιμος Στέρης, Τζούλιο Καΐμη, Νίκος Εγγονόπουλος και Κλάους Φρισλάντερ.
«Όσο για την ενασχόλησή της με τη φωτογραφία, εκεί επιλέγει να στραφεί στην ελληνική ύπαιθρο και τους κατοίκους της», γράφει η Ιωάννα Πετροπούλου. «Διαπιστώνουμε ότι η Έλλη δεν γύρευε να αποκαταστήσει την τρισχιλιετή συνέχεια της φυλής μέσα από τον φακό, δεν ασπάστηκε μια στημένη αρχαιολατρική εκδοχή της ελληνικότητας, όπως άλλοι ομότεχνοί της. Προτίμησε μάλλον μια εθνολογική, σύγχρονη ερμηνεία του χώρου και των ανθρώπων. Απαθανάτισε με τον φακό της τους ποικίλους γηγενείς πληθυσμούς αλλά και τους πρόσφυγες στην πολυπολιτισμική τους διάσταση, στην απλή καθημερινότητά τους. Αργότερα στράφηκε στο προλεταριάτο των πόλεων. Ιδιαίτερα άξια λόγου αποτιμάται η μαθητεία της στη ζωγραφική κοντά στον δάσκαλο και συντοπίτη Φώτη Κόντογλου. Υπήρξε η μοναδική γυναίκα στη χορεία των μαθητών του. Η πνευματική επικοινωνία τους τη σφράγισε διά βίου».
Ήδη, από τη δεκαετία του '30, ήρθε σε επαφή με τη μουσικολόγο Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ και τον σύζυγό της ελληνιστή Οκτάβιο Μερλιέ και το σημερινό Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών που δημιουργήθηκε όταν, με την καταστροφή του 1922, έγινε κοινή συνείδηση στην ελληνική κοινωνία η ανάγκη αποτύπωσης του πολιτισμού και της ιστορίας των μικρασιατικών κοιτίδων του προσφυγικού πληθυσμού που συνέρρευσε στην Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Η ίδια εντάχθηκε σε αυτή την ομάδα και η εργασία της εκεί την εφοδίασε με εργαλεία για την ανάπτυξη του έργου της.
Κατέγραψε εκατοντάδες μαρτυρίες, προφορικές αφηγήσεις, με τον λόγο των κοινών ανθρώπων και, όπως έγραψε στον πρόλογο του «Κοινού Λόγου» το 1975, «ο κοινός τούτος απλός, καθόλου απλοϊκός λόγος έχει στέρεες αρχαίες αρετές, πρώτα και κύρια όπως στήνει τον εαυτό του ο ιστοριστής και παθώς στο κέντρο της αφήγησης μα και σε απόσταση, βλέπει και φωτίζει όραμα έτοιμο, αποτυπωμένο μέσα του καθαρά, η μετάδοση ταυτόχρονη, επίσης καθαρή. Αυτά συνιστούν γνησιότητα. Που δεν είναι παρμένη από τη ζωή, παρά είναι ζωή αυτούσια, όπως την προεκτείνει ο κοινός άνθρωπος και ο λόγος του, αν προλάβει, πρώτο χέρι».
Στη Μεταπολίτευση η Παπαδημητρίου παύει πλέον να φωτογραφίζει. Το 1976 προβαίνει στην πώληση μέρους της φωτογραφικής της περιουσίας στο Μουσείο Μπενάκη. Συγχρόνως, εκδίδει το παλαιό αναξιοποίητο υλικό, εντάσσοντάς το σε νέο ιδεολογικό πλαίσιο. Προτείνει μια επίκαιρη πολιτική και οικολογική σημασιοδότηση του έργου της. Κοινοποιεί για πρώτη φορά την πενηντάχρονη δουλειά της, χωρίζοντας το υλικό θεματικά σε τρείς ενότητες με υπέρτιτλο «Παλιές φωτογραφίες». Κατά σειρά, κυκλοφόρησαν τρία λευκώματα: Ήπειρο-Μακεδονία (εκδ. Ερμής, 1977), Νησιά (εκδ. Κέδρος, 1978) και Αθήνα – Πειραιά – Καισαριανή (εκδ. Ερμής, 1979).
Έλλη Παπαδημητρίου
Γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1900 σε οικογένεια εύπορη, φιλοπρόοδη, βενιζελική. Σπούδασε γεωπονική στην Αγγλία με στόχο να αναλάβει τα ηνία της κτηματικής περιουσίας. Όμως, η περιπόθητη επιστροφή στη μικρασιατική κοιτίδα δεν θα πραγματοποιηθεί ποτέ: η τραγωδία του 1922 θα ανατρέψει άρδην τη ζωή της. Η εξειδικευμένη γνώση της θα εφαρμοστεί σε μιαν άλλη γη, στους καταυλισμούς των εκπατρισμένων – στην Ελλάδα.
Στην δεκαετία του 1920 οι ποικίλες δραστηριότητές της έχουν κοινό παρονομαστή το προσφυγικό ζήτημα και τους τρόπους επίλυσής του. Μετέχει στις δραστηριότητες της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ). Για την διαφύλαξη του προσφυγικού θησαυρού της προφορικής μνήμης και της μουσικής παράδοσης συνεργάζεται με τη Μέλπω Μερλιέ στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ) που ιδρύεται το 1930. Επίσης, πρωτοστατεί σε θεσμικές μορφές οργάνωσης όπως οι «Ελληνικές Τέχνες» (1930 -1936) οι οποίες πέρα από το να εξασφαλίσουν τον επιούσιο άρτο στο νεοφερμένο εργατικό δυναμικό, μεριμνούν για την διάδοση του μικρασιατικού πολιτισμού. Έτσι λοιπόν, ο πλούτος που κομίζουν οι εκπατρισμένοι στον χώρο υποδοχής εκκλησιαστικός ή κοσμικός, χρυσοποίκιλτος ή ταπεινός, διασώζεται και εγγράφεται από εκεί και πέρα στην περιουσία του νέου ελληνισμού ως «κτήμα ες αει».
Κατά τη δεκαετία του 1930 η Παπαδημητρίου ριζοσπαστικοποιείται πολιτικά και στρέφεται στην Αριστερά. Από το 1936 συμμετέχει σε αντιδικτατορικές ενέργειες και συλλαμβάνεται από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Με την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη εντάσσεται ενεργά στο ΚΚΕ και παίρνει μέρος στον αντιναζιστικό αγώνα. Μέσα στο ίδιο αντιπολεμικό κλίμα θα συνδεθεί οργανωτικά με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Το 1941 κατά τη γερμανική εισβολή θα καταφύγει στη Μέση Ανατολή όπου εξαιτίας της πολιτικής της δράσης θα υποστεί αλλεπάλληλες διώξεις και εξορίες. (Κάιρο, Ιερουσαλήμ, Ασμάρα). Ωστόσο, μέσα από τα ερείπια θα αναδυθεί ο μεστός ποιητικός της λόγος με το δημιουργικό πάντρεμα πολιτικής και λογοτεχνίας. Δημοσιεύει την «Ανατολή» ( Kάιρο 1942) και την «Απόκριση» (Αθήνα 1946).
Επιστρέφοντας στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, με το συγγραφικό της έργο και τις δημόσιες παρεμβάσεις της, θα βρει τη θέση της ως διανοούμενη αναγνωρίσιμη στο χώρο της Αριστεράς. Κορυφαία συμβολή της στα γράμματα παραμένει ο Κοινός Λόγος. Με αφετηρία τη μαθητεία της στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών -την κατεξοχήν δεξαμενή προφορικών μαρτυριών- συγκροτεί το ιστορικό τρίπτυχο του νεοελληνικού 20ου αιώνα: Μικρασία, Κατοχή, Εμφύλιος – σπονδή στην ιστορική αυτογνωσία.
Η Έλλη Παπαδημητρίου, πλήρης ημερών, αφήνει το 1993 την τελευταία της πνοή στην Αθήνα.
Πηγές: Μουσείο Μπενάκη, culturenow.gr, lifo.gr
επιμέλεια: J.Eco
ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΘΗΝΑ - ΠΕΙΡΑΙΑ - ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ
κείμενο 'Ελλη Παπαδημητρίου
Τρίτο και τελευταίο λεύκωμα "Παλιές Φωτογραφίες" δικές μου προπολεμικές συν μερικές κατοπινές τριγυρίζοντας με 2-3 φίλους. Δεν έχουν θέση βεβαία εδώ "νοσταλγίες" και τέτοια, σήμερα τρέχομε και δε φτάνομε, ανασαίνομε και δεν ανασαίνομε. Εδώ αποτυπώνεται σε στιγμιότυπα χωρίς απαιτήσεις αισθητικές λίγη Αθήνα, πρωτεύουσα υποανάπτυκτη, απόψεις απ' το υποανάπτυκτο λιμάνι της και η κάποια υποανάπτυκτη συνάρτησή της, δηλαδή σχέση λογική ανάμεσα σε κατοικημένη και ακατοίκητη έκταση, ανάμεσα σε τοπίο, κλίμα, συνήθειες, ασχολίες και τους ανθρώπους που ζούσαν εκεί. Και χωρούσαν, χωρούσαμε.
Στη σημερινή αναπτυγμένη Αθήνα
Οικοδομημένος και κατοικημένος χώρος αυξημένος 10 φορές σε μήκος, πλάτος, ύφος και βάθος υπόγειο, η Αττική στάσιμη, άρα μειωμένο 10 φορές το διαθέσιμο ποσοστό κατά κεφαλή κατοίκου σε ήλιο, αέρα, ουρανό και βλάστηση. Μειωμένο επιπλέον εσωτερικά σε κατοικίες, γραφεία, εργοστάσια, καταστήματα κατασκευασμένα για το μέγιστο κέρδος κατασκευαστών, άσχετο αν όχι αντίθετο με την άνεση και την υγεία των ανθρώπων. Βιομηχανίες, υψικάμινοι, καμινάδες, αεροδρόμια και απόβλητα επίσης αναπτυγμένα εντυπωσιακά, παράλληλη ανάπτυξη και πρωτεία σε μόλυνση και καυσαέρια, η Αθήνα ισότιμη με το μακρινό Τόκιο.
Ανάπτυξη, επιμονή προτεραιότητα σε έργα εμφανίσεως: προβλήτες, διαβάσεις για διακεκριμένους επισκέπτες, πικροδάφνες, γκαζόν, αντίστοιχη αθλιότητα όπου διακινείται ο κόσμος της δουλειάς, φορτηγά, βυτιοφόρα, τρίκυκλα, λεωφορεία σαράβαλα, πρωτεύουσα χωρισμένη σε τουριστική και ατούριστη, πάντα σε βάρος της ατούριστης. Αναπτυγμένη ελεύθερα κάθε ιδιωτική πρωτοβουλία = ιδιωτικό κεφάλαιο και συμφέρον από Τράπεζες πολυεθνικές μεγαθήρια ως τα τραπεζάκια της Ομόνοιας, συναλλαγές, μεσιτίες, δάνεια για ξενοδοχεία, αγορές, από νησιά και δάση και μεταλεία ως κανένα οικογενειακό δαχτυλίδι ενέχυρο, όλα τ' αγαθά της καταναλωτικής οικονομίας σε ανταγωνισμό, αυτοκίνητα, ρουχισμός, καλλυντικά, ποτά τελωνισμένα λαθραία, πρωτεύουσα παζάρι σε όλα τα επίπεδα.
Αναπτυγμένη μεθοδικά και ιατρική περίθαλψη - επιχείρηση, όροφοι πολυτελείας, μαιευτήρια, γηροκομεία, κλινικές για εύπορους, αυξημένη ανεπάρκεια - ουρές, ικεσίες, βρισιές, βόγγοι, διάδρομοι με κρεβάτια, θάλαμοι χωρίς διαδρόμους και προσωπικό εξουθενωμένο για ημιάπορους και άπορους, ασφαλισμένους και μη, πάντα υπεράριθμους. Ανάπτυξη, με άλλα λόγια σύνθημα και σύστημα ευνοϊκό για τους ευνοημένους που διατηρεί το καταστημένο, εμποδίζει κάθε πραγματική πολιτική και κοινωνική αλλαγή. Π.χ. πρόγραμμα επίσημο δηλώνεται εκσυγχρονισμός της παιδείας, εκσυγχρονισμένες σχέσεις εργατών - εργοδοσίας. Στην πράξη όμως νομοθεσία, εφαρμογή που περιορίζει την παιδεία, καταδιώκει το συνδικαλισμό. - Ένας μοχλός ας πούμε σε μηχάνημα μ' επιγραφή «εμπρός» που άμα κινηθεί πάει το μηχάνημα πίσω. Σπουδαστές, απεργοί αντιμετωπίζουν ειδικές αστυνομικές μονάδες.
Αυτά για την ανάπτυξη, χωρίς φωτογραφίες.
Μουσείο Μπενάκη - Πινακοθήκη Χατζηκυριάκου Γκίκα έκθεση : "Η Αδρή ουσία των πραγμάτων"
με το φακό της 'Ελλης Παπαδημητρίου, από 16-11-2022 έως 7-01-2023
Δείτε εδώ τη παρουσίαση του βιβλίου της Ιωάννας Πετροπούλου
