Η Ελλάδα υπήρξε μία από τις πρώτες χώρες που είχε τη τύχη να δει τη φωτογραφία να εφαρμόζεται λίγο μετά την εφεύρεσή της.
Στα μέσα του Οκτωβρίου 1839, ο Picrre Gaspard Gustave Joly de Lotbiniere (1789-1865), ένας Ελβετός κτηματίας εγκαταστημένος στον Καναδά, ήταν ο πρώτος που έκανε δαγγεροτυπίες από την Αθήνα και τη Σύρο. Τα μέρη αυτά υπήρξαν και οι πρώτοι σταθμοί του μεγάλου ταξιδιού του στην Ανατολή, που είχε ξεκινήσει από τη Μασσαλία. Το Μάιο 1840 ο βαυαρός Xavier Landerer (1809-1885) προσωπικός φαρμακοποιός του βασιλιά Όθωνα, θα ασχοληθεί πειραματικά με τη δαγγεροτυπία στην Αθήνα, ενώ το 1843 ο Γάλλος μηχανικός Villeroi, ανάμεσα στις άλλες του λήψεις, θα κάνει και μια δαγγεροτυπία του Ιάκωβου Ραγκαβή, που είναι και το πρώτο φωτογραφικό πορτραίτο Έλληνα. Την ίδια περίπου περίοδο ο Γάλλος Joseph Philibert Girault de Prangey (1804-1892) θα πάρει δαγγεροτυπίες της πόλης των Αθηνών, οι οποίες είναι και οι παλιότερες φωτογραφικές εικόνες που σώζονται μέχρι σήμερα από την Ελλάδα.
Τα πρώτα χρόνια της φωτογραφίας οι ξένοι φωτογράφοι επισκέπτονται την Ελλάδα προσελκυόμενοι από τις αρχαιότητές της, ενώ οι πρώτοι Έλληνες φωτογράφοι κάνουν την εμφάνισή τους το 1847. Οι Ιταλοί φωτογράφοι έρχονται στην Ελλάδα αρκετά νωρίς. Και αν εξαιρέσει κανείς τον Felice Beato, τους αδελφούς Alinari και τον Giorgio Sommer, οι υπόλοιποι εργάστηκαν για μεγάλα διαστήματα εδώ, αρκετοί άνοιξαν φωτογραφεία και οι περισσότεροι παρέμειναν μόνιμα στην Ελλάδα. Τα Ιόνια νησιά (ή Επτάνησα) ήταν τα πρώτα μέρη όπου πήγαν Ιταλοί φωτογράφοι. Τα νησιά αυτά ήταν κάτω από Ενετική κυριαρχία από το 1386 ως το 1797. Μετά από σύντομη και διαδοχική κατοχή από Γάλλους, Ρώσους και τέλος Αγγλους, τα Ιόνια νησιά ανακηρύχθηκαν ανεξάρτητη πολιτεία, το 1815, υπό την προστασία της Αγγλίας και με Αγγλο Αρμοστή.
Το ιδιάζον αυτό καθεστώς τους παρείχε αρκετές ελευθερίες και για το λόγο αυτό αποτέλεσαν το καταφύγιο Ελλήνων που ήθελαν να φύγουν από την κατεχόμενη από τους Τούρκους, ηπειρωτική Ελλάδα. Παράλληλα οι κάτοικοι των νησιών μη μπορώντας να πάνε στην Ελλάδα στράφηκαν προς την Ιταλία που ήταν η κοντινότερη χώρα με υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και με την οποία είχαν ήδη δεσμούς πάνω από 400 χρόνια. Αλλωστε η Ιταλική επιρροή στα ήθη, τα έθιμα, την ποίηση, τη μουσική ακόμα και τη γλώσσα των κατοίκων τους ήταν και ακόμα είναι πολύ έντονη. Για τους παραπάνω λόγους οι Ιταλοί και ανάμεσά τους και οι φωτογράφοι είχαν καλύτερη προσαρμογή και επαγγελματική προοπτική στα Ιόνια νησιά.
Κέρκυρα
Ο Augusto Colla και ο Bartolomeo Borri ήταν οι πρώτοι Ιταλοί φωτογράφοι που εργάστηκαν στην Ελλάδα και των οποίων οι οικογένειες παρέμειναν εδώ. Για τον Augusto Colla που είναι ο πρώτος, είναι ευτύχημα που έγινε δυνατό να συγκεντρωθούν τόσες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του.
Ο Colla ή Κόλλας, όταν "ελληνοποιήθηκε" το όνομά του, γεννήθηκε στη Φερράρα το 1821 και σπούδασε ζωγραφική στη Μπολώνια. Η φωτογραφία κέντρισε το ενδιαφέρον του από την εποχή των φοιτητικών του χρόνων. Στην Κέρκυρα έφτασε στις 8 Αυγούστου 1845 όπου ζήτησε καταφύγιο κυνηγημένος από τη χώρα του επειδή ήταν εναντίον του Πάπα. Θα εργαστεί αρχικά σαν ζωγράφος χαράκτης και γλύπτης και θα διατελέσει δάσκαλος του γνωστού Κερκυραίου ζωγράφου Αγγέλου Γιαλινά. Είναι πολύ πιθανό -χωρίς να έχει επιβεβαιωθεί- να δίδαξε τη φωτογραφία και στο Χαράλαμπο Βιτουλαδίτη, που ήταν ο πρώτος Έλληνας φωτογράφος της Κέρκυρας. Παράλληλα με τη ζωγραφική του δραστηριότητα ο Κόλλας ασχολήθηκε και με τη φωτογραφία ενώ αργότερα θα ασχοληθεί αποκλειστικά με αυτήν. Η δαγγεροτυπία του πορτραίτου του που έκανε στην Κέρκυρα το 1853 διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση μέχρι σήμερα.
Πάνω σε αυτή είχε χαράξει ιδιόχειρα στα ιταλικά: "Augusto Colla (Fotografo) από τη Ferrara, Corfu 3/1/1853". To 1857 θα κυκλοφορήσει ένα λεύκωμά του που περιλάμβανε 20 καλοτυπίες μικρών διαστάσεων με διάφορες απόψεις της Κέρκυρας, με τίτλο Vedute della cita e dei Forti di Corfu, Esecuite in Fotografia da Augusto Colla, Nel 1857. To γεγονός ότι χρησιμοποίησε τη μέθοδο της καλοτυπίας, ξεπερασμένη πια εκείνη την περίοδο, μας κάνει να συμπεράνουμε ότι οι φωτογραφίες πιθανό να είχαν γίνει προγενέστερα από την εποχή που κυκλοφόρησε το λεύκωμα.
Το 1864 τα Ιόνια νησιά ενώθηκαν με την Ελλάδα. Το γεγονός αυτό είχε σαν συνέπεια να γίνει γνωστή και εδώ η δράση των Επτανήσιων φωτογράφων κυρίως με τις συμμετοχές τους στις διάφορες φωτογραφικές εκθέσεις. Το 1869 ο βασιλιάς Γεώργιος ο Α' βάφτισε στην Κέρκυρα τον δευτερότοκο γιο του. Τη βάφτιση φωτογράφησε κατ' εντολήν του ο Α. Κόλλας και από τότε έλαβε τον τίτλο του "Βασιλικού φωτογράφου", τον οποίο ανάφερε πίσω από τις φωτογραφίες του. Το 1870 ο Κόλλας θα συμμετάσχει με τρεις φωτογραφίες του στα Β' Ολύμπια, που διοργανώθηκαν στην Αθήνα. Το 1873 θα συμμετάσχει, σαν Έλληνας πολίτης πια και με ελληνοποιημένο το όνομά του στην Παγκόσμια Έκθεση της Βιέννης, όπου και θα βραβευτεί με Μετάλλιο Αξίας.
Το 1875 στα Γ' Ολύμπια, στην Αθήνα, θα παρουσιάσει φωτογραφίες ταυ καθώς και ζωγραφικούς πίνακες με απόψεις της Κέρκυρας. Για τις φωτογραφίες του αυτές θα βραβευτεί με έπαινο. Τελευταία του συμμετοχή θα είναι στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού το 1878. Εκεί θα εκθέσει ένα φωτογραφικό πορταίτο σε φυσικό μέγεθος, δυο φωτογραφικά άλμπουμ, το ένα με 60 φωτογραφικά πορτραίτα και το άλλο με 24 τοπία, καθώς και 4 φωτογραφίες μεγάλων διαστάσεων που παρουσίαζαν διάφορες απόψεις της Κέρκυρας. Ένα χρόνο αργότερα θα φύγει από την Κέρκυρα και θα εγκατασταθεί μαζί με το γιο του Βικέντιο και τη νύφη του, στο Λαύριο όπου θα ανοίξει φωτογραφείο.
Το Λαύριο στα τέλη του περασμένου αιώνα ήταν ένα πολύ σημαντικό εμπορικό κέντρο επειδή υπήρχαν εκεί μεταλλεία. Η μετακίνηση αυτή του Κόλλα εξηγείται από το γεγονός ότι ο γιος του ειχε προσληφθεί σαν υποταμίας στην επιχείρηση των Μεταλλείων Λαυρίου, διευθυντής των οποίων ήταν τότε ο Ιταλός I. Σερπιέρι. Παράλληλα με την εργασία του ο Βικέντιος Κόλλας βοηθούσε και τον πατέρα του στο φωτογραφείο. Το 1884 κατά τη μεταφορά μιας χρηματαποστολής, δολοφονήθηκε. Ο Αύγουστος θα παραμείνει στο Λαύριο μέχρι το θάνατο του, το 1888.
Ο Bartolomeo Borri (1842-1926) είναι ο δεύτερος Ιταλός φωτογράφος της Κέρκυρας του οποίου το φωτογραφείο θα διατηρηθεί για 74 χρόνια.
Κατά τη διάρκεια της έρευνας αυτής στάθηκε δυνατό να συγκεντρωθούν αρκετά νέα στοιχεία -άγνωστα μέχρι σήμερα- για την οικογένεια των φωτογράφων αυτών.
Ο Β. Borri γεννήθηκε στην Τεργέστη και το 1869 εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα όπου άνοιξε φωτογραφείο με την φίρμα "Stabilimento Fotografico di B.Borri" στην οδό Αγίου Σπυρίδωνος. Το 1875 συμμετείχε μαζί με τον Αυγουστο Κόλλα στα Γ' Ολύμπια όπου του απονεμήθηκε χάλκινο βραβείο για τις φωτογραφίες του. Το 1878 θα συμμετάσχει στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού, όπου θα εκθέσει φωτογραφίες με τοπία της Κέρκυρας. Τέτοιες φωτογραφίες, οι οποίες ηταν άρτιες συνθετικά και τεχνικά κολλούσε σε λευκώματα και τις πουλούσε σε ξένους τουρίστες που επισκέπτονταν το νησί. Οι φωτογραφίες του Borri που διασώζονται μέχρι σήμερα είναι περισσότερες από αυτές του Κόλλα, ίσως γιατί η μετακίνηση του τελευταίου στο Λαύριο, να προκάλεσε και τη διασπορά τους. Γύρω στα 1890 εμφανίζεται επίσημα σαν συνεργάτης του ο γιος του Guiseppe (1873-1931). Η φίρμα τους γίνεται "Β. Borri e filglio" και το φωτογραφείο τους μεταφέρεται στο ιδιόκτητο φωτογραφείο τους στην Οδό Καποδίστρια. Το 1900 οι "Β. Μπόρης και Υιός" θα συμμετάσχουν στη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού και το 1907 στην αντίστοιχη έκθεση του Μπορντώ όπου θα τους απονεμηθεί το "Μέγα Βραβείο". Γύρω στα 1900 θα κυκλοφορήσουν καρτποσταλ με τοπία της Κέρκυρας τα οποία τύπωναν με φωτογραφική μέθοδο. Ορισμένα απ' αυτά συνέχισαν να κυκλοφορούν μέχρι το 1937! Το 1912 ο Β. Μπόρρης θα επιστρέψει στην Τεργέστη όπου και θα πεθάνει σε ηλικία 84 ετών. Το φωτογραφείο θα το λειτουργήσει ο γιος του Guiseppe με την ίδια φίρμα, μέχρι τον θάνατό του το 1931.
Τη σκυτάλη θα πάρει τώρα ο γιος του Rodolfo Borri (1913-1982) που τότε ήταν 17 χρονών. Το 1943 ύστερα από 73 χρόνια λειτουργίας το φωτογραφείο του Μπόρρη θα κλείσει όταν οι Ιταλοί που είχαν καταλάβει τα Επτάνησα υποχρέωσαν τον Rodolfo να καταταγεί στον Ιταλικό στρατό. Το μεγάλο αρχείο της οικογένειας μάλλον καταστράφηκε στα χρόνια του πολέμου. Κατά την περίοδο 1870-76 εργάστηκαν στην Κέρκυρα και οι Ιταλοί αδελφοί Marinelli, που είχαν το φωτογραφείο τους στην Calle Larga del Santo. Δυστυχώς οι μόνες πληροφορίες που έχουμε γι' αυτούς προέρχονται από τις σωζόμενες φωτογραφίες τους.
Κρήτη
Διαμετρικά αντίθετα από την Κέρκυρα, στο νοτιότερο νησί της Ελλάδας, την Κρήτη συναντάμε τους Ιταλούς φωτογράφους Guiseppe Berinda και τον Battista Anselmi που ήταν από τους πρώτους που θα εργαστούν σαν επαγγελματίες φωτογράφοι στα Χανιά της Κρήτης γύρω στα 1870. Την εποχή εκείνη τα Χανιά ήταν ένα σημαντικό λιμάνι. Μεταξύ των άλλων εθνοτήτων που εργάζονταν υπήρχαν και πολλοί Ιταλοί γεγονός που οδήγησε τους δυο αυτούς φωτογράφους να εγκατασταθούν εκεί. Ο Guiseppe Belinda, Ιταλικής καταγωγής και Αυστριακής υπηκοότητας, εγκαταστάθηκε στα Χανιά γύρω στα 1865. Ήταν μορφωμένος και ασχολήθηκε με πολλά επαγγέλματα εκτός από τη φωτογραφία.
Εργάστηκε σαν μηχανικός (έφτιαξε το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης των Χανίων), έμπορος, διερμηνέας, γραμματέας του Αυστριακού προξενείου στα Χανιά και τέλος διετέλεσε υποπρόξενος της Αυστρίας στο Ηράκλειο. Σημαντικό, από ιστορικής πλευράς είναι ένα φωτογραφικό του λεύκωμα που εκδόθηκε λίγο μετά την Κρητική επανάσταση του 1865-1867. Σε αυτό απεικονίζονται διάφορες τοποθεσίες του νησιού, όπως η Μονή Αρκαδίου, τα Σφακιά και η Χαλέπα, που πρέπει να επιλέχτηκαν επειδή είχαν σχέση με την επανάσταση κατά των Τούρκων. Στο λεύκωμα αυτό που είναι από τα πρώτα του υπογράφει σαν Guiseppe Berinda ενώ αργότερα χρησιμοποιεί το Josef Berinda πιθανόν λόγω της επαγγελματικής του εξάρτησης σιο Αυστριακό προξενείο. Πέθανε στο Ηράκλειο το 1904.
Ο Berinda, όταν ξεκίνησε τη φωτογραφική του δραστηριότητα πήρε σαν συνεργάτη του τον Battista Anselmi που καταγόταν από το San Retno και το όνομα του οποίου, με μικρότερα όμως γράμματα, βρισκόταν γραμμένο κάτω από το όνομα του Berinda στις φωτογραφίες τους. Κατά την περίοδο της συνεργασίας τους εξέθεσαν φωτογραφίες τους στην Παγκόσμια Έκθεση της Βιέννης το 1873, όπου και βραβεύτηκαν με σχετικό μετάλλιο. Αργότερα θα δουλέψουν ανεξάρτητα ενώ κοντά τους θα μαθητεύσουν αρκετοί Χανιώτες φωτογράφοι.
Βόρεια Ελλάδα
Από όσα γνωρίζουμε ο μόνος Ιταλός φωτογράφος που διέθετε φωτογραφείο στη Βόρειο Ελλάδα είναι ο J. Moriglioni, ο οποίος εργαζόταν στην Καβάλα, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Την περίοδο εκείνη και μέχρι το 1913 η Καβάλα βρισκόταν κάτω από τουρκική κατοχή γι' αυτό και δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες για το φωτογράφο. Από τις φωτογραφίες του όμως συμπεραίνεται ότι εργαζόταν σε στούντιο φωτογραφίζοντας πορτραίτα.
Μετά την αναφορά των Ιταλών φωτογράφων που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και άνοιξαν φωτογραφεία πρέπει να αναφέρουμε τους φωτογράφους οι οποίοι ήρθαν εδώ μόνο για να τραβήξουν φωτογραφίες και παρέμειναν για όσο χρόνο ήταν αναγκαίος να εκπληρώσουν το σκοπό τους.
Ο Ιταλικής καταγωγής και Αγγλικής υπηκοότητας Felice Beato φωτογράφισε στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1850-1855 σε συνεργασία με τον Αγγλο James Robertson, ο οποίος φαίνεται ότι υπήρξε και ο δάσκαλος του στη φωτογραφική τέχνη. Πιστεύω ότι ήρθαν δυο φορές στην Ελλάδα: το 1850 και ξανά το 1854 ή 1855. Η σύγχυση που επικρατούσε γύρω από τη ζωή του και το όνομά του (εμφανιζόταν σαν Felice ή Antonio Beato) διαλύθηκε μετά σχετική έρευνα που απόδειξε την ύπαρξη δυο αδελφών του Antonio Beato, που εργαζόταν στο Λούξορ της Αιγύπτου και του Felice Beato, ο οποίος φωτογράφισε στην Αθήνα, στην Αίγινα και την Κόρινθο.
Σύμφωνα με μια πληροφορία ο Felice Beato είχε γεννηθεί στην Κέρκυρα, ήταν άλλωστε και "Άγγλος" υπήκοος. Μια πρόχειρη όμως έρευνα στο Ληξιαρχείο του νησιού υπήρξε αρνητική. Ο Beato εργάστηκε εδώ σαν συνεργάτης του Robertson γι' αυτό και δεν υπάρχουν φωτογραφίες από την Ελλάδα που να έχουν μόνο την υπογραφή του Felice Beato. Υπάρχουν όμως ορισμένες οι οποίες φέρουν τις υπογραφές των Beato και Robertson.
Το 1852 ιδρύθηκε στη Φλωρεντία ο οίκος "Frateli Alinari, Fotografi e Editori" ένας από τους πρώτους στο είδος του στον κόσμο. Οι τρεις αδελφοί, ο Leopoldo (1832-1865), ο Romualdo (1830-1891) και ο Guiseppe (1836-1892) ήταν φωτογράφοι, εκδότες και πωλητές λευκωμάτων με Ιταλικά τοπία και αναπαραγωγές έργων τέχνης κατά το 19ο και 20ο αιώνα. Αν και δεν είναι εξακριβωμένο ποιος από τους αδελφούς και πότε φωτογράφισε για πρώτη φορά στην Ελλάδα τοποθετούμε την πρώτη τους επίσκεψη γύρω στα τέλη της δεκαετίας 1860. Φωτογραφίες τους από την Ελλάδα, που έχω δει, χρονολογούνται γύρω στα 1880.
Στη δεκαετία του 1870 φωτογράφισε στην Ελλάδα και ο γνωστός φωτογράφος Giorgio Sommer (1834-1914) που είχε το φωτογραφείο του στη Νάπολη. Κύριο θέμα του ήταν οι αρχαιότητες αν κρίνουμε από ένα λεύκωμα που περιλάμβανε φωτογραφίες του. Για το ταξίδι του όμως αυτό στην Ελλάδα δεν υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι όλοι σχεδόν οι Ιταλοί φωτογράφοι που εργάστηκαν στην Ελλάδα τον περασμένο αιώνα, δημιούργησαν ένα σημαντικό ποιοτικό έργο, κάτι που αποδεικνύεται και από τιςσυμμετοχές και τις βραβεύσεις τους στις διάφορες εκθέσεις. Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι οι Ιταλοί φωτογράφοι ήταν οι μόνοι ξένοι, μαζί με τους Βαυαρούς συναδέλφους τους, που επηρέασαν θετικά την Ελληνική φωτογραφία κατά τον 19ο αιώνα και ιδιαίτερα τους Έλληνες φωτογράφους που μαθήτευσαν κοντά τους ή συνεργάστηκαν μαζί τους.
κείμενο: 'Αλκης Ξανθάκης, Καθηγητής και Ιστορικός Φωτογραφίας
(απόσπασμα - αναδημοσίευση, περιοδικό "Opticon", 1994)
επιμέλεια: J.Eco
