άρθρο, Πλάτων Ριβέλλης
(αναδημοσίευση)
Ο καλλιτέχνης φοβάται την ασυδοσία. Γι'αυτό, στη θέση τών ανύπαρκτων κανόνων τής πνευματικής δημιουργίας, θέτει εκείνους, που ο ίδιος εφευρίσκει. Είτε στηριζόμενος σε δικό του κώδικα αρχών, είτε σε ό,τι τού επιβάλλεται απέξω. Επομένως, με ευχαρίστηση αποδέχεται κάθε ανωτέρα βία επιλογών, τις οποίες άλλοι έχουν κάνει για λογαριασμό του, αφού, έτσι, μπορεί να κατευθύνει τις αναζητήσεις του ξεκινώντας, όχι από το χάος, αλλά από μια πρώτη δεδομένη βάση, και είτε να υποταγεί σ'αυτές είτε να επιχειρήσει να τις ανατρέψει. Οι νότες και οι κανόνες τής αρμονίας για τον Mozart, η οροφή τής Capella Sixtina για τον Michelangelo, ή η αυθαίρετη διάρκεια προβολής τών ταινιών για τον Fellini ήταν η, πέραν τών επιλογών τους, δεδομένη αφετηρία τής δημιουργίας τους.
Οι πρώτες δεσμεύσεις προέρχονται πάντα από τις δυνατότητες τών υλικών. Οι άλλες, από τις ιδιομορφίες τής λειτουργίας και τής παρουσίασης τού έργου. Στην περίπτωση τής φωτογραφίας υπάρχουν κι αυτές, που έχουν σχέση με το μέγεθος τού αρνητικού, ή, ακόμα, και με το μέγεθος τού χαρτιού. Η βιομηχανία μάς προμηθεύει με διαστάσεις λίγο-πολύ αυθαίρετες, ή που πιθανόν επιβάλλονται είτε από τεχνικές επιταγές, είτε από εμπορικές ανάγκες.
Το παραλληλόγραμμο μικρό φορμά τών 24Χ36 χιλιοστών αποτελούσε για μένα μιαν έξωθεν αξιωματική επιλογή, την οποία δεν έθετα σε αμφισβήτηση, πρώτον γιατί έτσι κι αλλιώς ήταν δεδομένη και δεύτερον γιατί από την Αναγέννηση και μετά ο δυτικός άνθρωπος είχε εξοικειωθεί με αυτήν την οπτική. Το τετράγωνο φορμά πιθανόν να ξεκίνησε από τις ανάγκες τής διαφήμισης και τών περιοδικών, κι αυτό συνέβαλε στην επιφύλαξη που ένοιωθα γι αυτό, μια και ούτε οι δημοσιευμένες φωτογραφίες με έθελγαν, ούτε οι σκοποί και οι μέθοδοι τής διαφήμισης με έπειθαν.
Δεν είναι τυχαίο άλλωστε οτι οι υποστηρικτές τού τετράγωνου φορμά προβάλλουν το πρακτικό υπέρ αυτού επιχείρημα, οτι επιτρέπει κατά βούλησιν να έχουμε κάθετη ή οριζόντια φωτογραφία από το ίδιο αρνητικό. Με τον τρόπο αυτόν ικανοποιούνται οι δημιουργικές επιθυμίες τών γραφιστών και οι επιταγές που προκύπτουν από το στήσιμο τών εξωφύλλων (κυρίως για την προσθήκη τού τίτλου). Ακόμα, δηλαδή, ένας λόγος για επίρρωση τής επιφύλαξής μου, μια και με τη λογική αυτήν απομακρυνόμαστε από την απόλυτη πρόταση ενός κάδρου, κάτι που πιστεύω πως αποτελεί τη βάση κάθε σοβαρού φωτογραφικού έργου. Κι αν είναι μια φορά δύσκολο να ξανακαδράρεις κατά την εκτύπωση μια μέτρια λήψη, είναι σχεδόν απαγορευτική η επέμβαση πάνω σε ένα αμφίβολης σύνθεσης τετράγωνο κάδρο.....
Στη δύσβατη πορεία τής φωτογραφικής δημιουργίας αρκεί συχνά ένα τυχαίο περιστατικό, μια σύμπτωση, ώστε ο φωτογράφος να ανακαλύψει μια νέα ("αυθαίρετη" πάντα, αλλά διαφορετική) δυνατότητα επιλογής, και έτσι η φωτογραφία του να πάρει μια νέα κατεύθυνση, και ο ίδιος να αποκτήσει ένα νέο ενδιαφέρον. Αυτήν την συνάντηση, άλλωστε, μπορεί και ο ίδιος να την προκαλέσει, αν διαπιστώσει, όπως συμβαίνει πάντοτε και με όλους, οτι η φωτογραφική του δουλειά οδηγείται σε επανάληψη, σε ρουτίνα, σε ευκολία, σε προβλεπόμενα αποτελέσματα και οτι το ενδιαφέρον του για τη φωτογραφική διαδικασία μειώνεται σε βαθμό συχνά αντιστρόφως ανάλογο με την προσμονή του για μια καλή φωτογραφία.
Το τετράγωνο φορμά ήταν έτσι και για μένα προϊόν μιας τυχαίας συνάντησης. Και ταυτόχρονα προκάλεσε μιαν ανανέωση ενδιαφέροντος. Γιατί όσο τίθενται νέα προβλήματα, τόσο αυξάνει η περιέργεια τού καλλιτέχνη και η ανάγκη του να τα επιλύσει. Η τέχνη άλλωστε εκφράζει τις συγκινήσεις τού δημιουργού, μόνο που για να επιτευχθεί αυτό είναι αναγκαία η καλλιέργεια τής γλώσσας του. Κι αυτή προχωράει μέσα από διαδοχικές αναζητήσεις, που έχουνε σχέση με τις, κατά το φαινόμενο μόνον, τεχνικές επιλογές, οι οποίες καταλήγουν να γίνονται μέρος τού καλλιτεχνικού περιεχομένου μιάς εικόνας.
Δουλεύοντας με το τετράγωνο φορμά ανακάλυψα τις ιδιαιτερότητες του. Μια τέτοια διαπίστωση αποτελεί πάντοτε και μια δημιουργική πρόκληση, αφού πρέπει κανείς να σεβαστεί τις ιδιαιτερότητες αυτές και ταυτόχρονα, ελαφρά και σταδιακά, να τις προεκτείνει.
Κανένα φορμά δεν έχει μια προνομιακή σχέση με μια συγκεκριμένη θεματλογία. Κάθε όμως συγκεκριμένο φορμά επιβάλλει έναν τρόπο χειρισμού μιάς θεματολογίας. Πρόκειται δηλαδή για διαφορά διαδικασίας περισσότερο από διαφορά περιεχομένου.
H σχεδόν παράλογη συμμετρία τού τετράγωνου κάδρου βοηθάει στην υπέρβαση τού πραγματικού, μια και η θεώρηση τού κόσμου μέσα σε ίσες πλευρές απομακρύνεται από την ανθρώπινη οπτική και πλησιάζει περισσότερο προς την έννοια είτε τού καθρέφτη, είτε τού παράθυρου, δηλαδή προς την ουσία τής φωτογραφικής μεταμόρφωσης. Ταυτόχρονα, όμως, γεννάει ασφυκτικές απαιτήσεις για τη σύνθεση, αφού η αυστηρότητα, που η συμμετρία αυτή επιβάλλει, δεν μπορεί να ανεχτεί οποιαδήποτε ανισορροπία, φλυαρία ή ελευθεριότητα.
Οι συνθετικές λύσεις, που ο φωτογράφος τού τετράγωνου κάδρου έχει να επιλέξει, τείνουν σε ακριβώς αντίθετες μεταξύ τους κατευθύνσεις. Είτε προς την υπογράμμιση αυτής τής συμμετρίας, είτε προς την αναίρεσή της. Στην πρώτη περίπτωση ο κρυπτόμενος κίνδυνος είναι ένας φορμαλιστικός μινιμαλισμός. Η υπογράμμιση τού ήδη λιτού οδηγεί με ευκολία στο ελάχιστο. Και το ελάχιστο είναι κοντά στο μηδέν. Στη δεύτερη περίπτωση ο κίνδυνος είναι η φανερή, έως προκλητική, ανατροπή. Η ανατροπή, όμως, για να είναι αποτελεσματική δεν πρέπει να επιτυγχάνεται με φανερά, δηλαδή εντυπωσιακά, άρα προφανή, μέσα. Οι κραυγές είναι συνήθως άναρθρες.
Ο φωτογράφος επιχειρεί να υποταγεί στην αυστηρότητα τού τετράγωνου κάδρου και ταυτόχρονα να αναδείξει μια νέα ισορροπία, που θα οφείλεται στην δική του σύνθεση. Αν το παραλληλόγραμμο φορμά θέτει όρια, ενώ παράλληλα επιτρέπει τη νοητή επέκταση τού κάδρου έξω από τα πλαίσιά του, το τετράγωνο έχει την τάση να περιχαρακώνει ό,τι περικλείει και να αντιστέκεται στην υπέρβασή του. Ο φωτογράφος συνθέτει το θέμα του δημιουργώντας, μέσα στο δεδομένο τετράγωνο, το δικό του τετράγωνο, που η επιλογή και τοποθέτηση τών αντικειμένων του θα έχει γεννήσει. Οι τέσσερις πλευρές τού φορμά δεν θα κάνουν τίποτε άλλο από το να περικλείουν ως κάδρο την ήδη αυστηρή σύνθεση. Η φαινομενική ανατροπή τής τετράγωνης συμμετρίας δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την περιφρόνησή της. Θα πρέπει ο φωτογράφος να τολμήσει να την ξεπεράσει γεννώντας απλώς στον θεατή το ερώτημα αν βρίσκεται μπροστά σε ανατροπή ή σε υποταγή.
Η αλλαγή φακών οδηγεί σε πολύ μικρότερη αλλαγή φόρμας και περιεχομένου από ό,τι στο παραλληλόγραμμο φορμά. Αν δεν ήταν η διαφορά τού βάθους πεδίου, δύσκολα θα μπορούσε ο θεατής να αντιληφθεί την παρουσία ενός ευρυγώνιου. Και τούτο, γιατί οι τέσσερις ίσες πλευρές παραπέμπουν πάντα σε μιαν εξ ορισμού "νορμάλ" θεώρηση τού κόσμου, από τον οποίον έχουν εξοριστεί οι παραμορφώσεις ενός ευρυγώνιου και δεν έχουν νόημα οι απλοϊκές υπογραμμίσεις ενός τηλεφακού. Ο φωτογράφος όμως αλλάζοντας φακό μπορεί να εισάγει μια νέα διάσταση αμφιβολίας και ερωτήματος στον θεατή, αφού η παρουσία τού νέου φακού θα ενταχθεί και αυτή στην αυστηρότητα τών διαστάσεων.
Το ειδικό ενδιαφέρον τού τετράγωνου κάδρου συνοψίζεται στην διόγκωση τής σημασίας τού ελάχιστου. ΄Ολα παίζουν ρόλο και κάθε τι συνυπολογίζεται. Μόνο που η υπερβολή πνίγεται και το ελάχιστο διογκώνεται. ΄Ολα επομένως πρέπει να βρούν τη σωστή τους ποσότητα. Λίγο λιγότερο και το λίγο γίνεται πολύ. Λίγο περισσότερο και το πολύ γίνεται λίγο. Η ισορροπία τού κάδρου απαιτεί και επιβάλλει.
Ανακάλυψα, τέλος, οτι η μεγαλύτερη αλλαγή που το τετράγωνο φορμά φέρνει είναι ακριβώς η αντίθετη τής πολυδιαφημισμένης του κάθετης ή οριζόντιας επιλογής. Αν ο φωτογράφος συνθέτει προσπαθώντας να διατηρήσει τη δυνατότητα τής εκ τών υστέρων κάθετης ή οριζόντιας εκτύπωσης, τότε είναι μάλλον (και εκ τών πραγμάτων) σίγουρο, οτι το αποτέλεσμα ούτε αυστηρό, ούτε πειστικό, θα μπορεί να είναι. Αν, αντιθέτως, ο φωτογράφος αντιμετωπίσει το τετράγωνο κάδρο σαν κάτι που δεν είναι ούτε κάθετο, ούτε οριζόντιο, αλλά, όπως πράγματι είναι, τετράγωνο, τότε έχει πιθανότητες να ανακαλύψει αυτό, που θα τού είναι απαραίτητο και πολύτιμο για την τετράγωνη σύνθεση. ΄Οταν μάλιστα επιστρέψει, οριστικά ή περιστασιακά, στις άνισες πλευρές τών άλλων αρνητικών, θα έχει πλέον συνειδητοποιήσει το βάρος και τη σημασία τους, ενώ μέχρι τότε τις θεωρούσε ως όρια ενός σκοπεύτρου, τού οποίου μόνον το κέντρο τον ενδιέφερε.
Τελικά, και το τετράγωνο δεν είναι τίποτε άλλο από μια διαφορετική οργάνωση τού χώρου μέσα στον χρόνο. Μια από τις πολλές κατευθύνσεις τής φωτογραφικής περιπέτειας.
