Η καθημερινή ζωή της Θεσσαλίας (1920-1960) μέσα από τις Φωτογραφίες άγνωστων Φωτογράφων
κείμενα – φωτογραφίες από το Ημερολόγιο του Θωμά Ψύρρα: "Θεσσαλία χώμα πικρό σαν το ψωμί", απόσπασμα, (αναδημοσίευση)
Ο ταξιδιώτης, που έρχεται από την ελληνική μεσημβρία, από τ' αδιάκοπα βουνά, τα στενά περάσματα, τα στεγνά ποτάμια και τις κομψές κοιλάδες της ελληνικής γεωγραφικής μικρογραφίας, αισθάνεται ξαφνικά, καθώς περνά από τη Φθιώτιδα στην ολοφώτεινη πλατωσιά με τους μαλακούς λόφους που όλο λιγοστεύουν και τραβιούνται πίσω, λες για να μην ξαναγυρίσουν ποτέ, πως γεμίζει το στήθος του αέρα και πως λυτρώνεται σ' έναν κόσμο καλύτερο.
Υπάρχουν τόποι που ακριβώς με την επίπεδη γεωμετρική τους κατασκευή κάνουν τον ταξιδιώτη να νοσταλγήσει το περίγραμμα ενός βουνού στο βάθος των οριζόντων, ένα οποιοδήποτε ανασήκωμα του εδάφους, ικανό ν' αναπαύσει κάπου το βλέμμα του. Ο κάμπος της Θεσσαλίας προσφέρει την αντίθετη εντύπωση: οι χαμηλές οροστοιχίες της ελληνικής γης είναι σαν ν' ανοίγουν μιαν απέραντη ανακουφιστική αγκαλιά μια λυσίπονη παύλα σ' ένα κείμενο που το βασανίζουν τα φραστικά κατορθώματα. Ύστερα, τα βουνά, όπου και να στραφείς, ενεδρεύουν στο βάθος.
Είναι μια βεβαιότης που σου επιτρέπει να χαρείς ανεμπόδιστα τη μεγάλη χαρά του ανοιχτού διαστήματος, αυτού του διαστήματος που δεν το ταράζει ούτ' ένα δέντρο, ούτ' ένα φύλλο, που του λείπουν ακόμα κι αυτά τα σημάδια της ανθρώπινης ζωής: είναι τόσο αραιές οι καλύβες, τόσο ξεμοναχιασμένα τα χωριά στο πέρασμά σου, που πολύ εύκολα τα σβήνεις από τα μάτια σου και τ' αγνοείς. Τη στιγμή που το τρένο φεύγει από το Δεμερλή και πηγαίνει προς τη Λάρισα, γύρισε και κοίταξε πίσω του...
I. Μ. Παναγιωτόπουλος, Ελληνικοί Ορίζοντες, Πυρσός, Αθήνα 1940
Οι Θεσσαλοί, άνθρωποι με μεγάλη φαντασία,δεν άφηναν τίποτα ασχολίαστο. Για τον λαϊκό άνθρωπο το κάθε φυσικό φαινόμενο είχε μια εξήγηση. Το κάθε τοπωνύμιο συνδεόταν με κάποιο περιστατικό. Τίποτα δεν ήταν τυχαίο. Βουνά, ποτάμια, χνάρια επάνω στις πέτρες, σπηλιές, βάραθρα και κάστρα, όλα ήταν δεμένα με ένα θρύλο που, όπως και τα παραμύθια, μεταδιδόταν από στόμα σε στόμα. Με μια διαφορά όμως. Το παραμύθι είναι μια πέρα για πέρα φανταστική και συχνά εξωπραγματική αφήγηση, την οποία κανείς δεν πιστεύει, ενώ ο θρύλος μοιάζει αληθοφανής και αυτός που τον διηγείται σε βεβαιιονει πως αυτό που σου λέει έγινε στην πραγματικότητα. [...]
Η Θεσσαλία είναι ένας τόπος ευνοημένος από τη φύση, τη μυθολογία και την ιστορία. Από τη μια μεριά ο κάμπος που, λόγω της ευφορίας του, κατοικήθηκε ήδη από τα νεολιθικά χρόνια. Από την άλλη τα βουνά: ο Όλυμπος με τους δώδεκα θεούς, το Πήλιο με τους Κένταυρους, η Πίνδος με τις Νύμφες, και η Όθρυ με τους φοβερούς Τιτάνες. Και τέλος η θάλασσα. Η Αργοναυτική εκστρατεία. Η έξοδος προς άλλους μακρινούς κόσμους. Πολλά τρανά και σπουδαία γεγονότα διαδραματίστηκαν σε τούτον εδώ τον τόπο. Έρωτες, πάθη, μίση, πόλεμοι... Βασιλιάδες που παντρεύονται θεές, γυναίκες που θυσιάζονται για να σώσουν τους άντρες τους, ήρωες που γκρεμίζουν τα τείχη της Τροίας... Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι πως όλα αυτά τα μυθικά πρόσωπα -Πηλέας, Ιάσονας, Άλκηστη, Αχιλλέας- εξακολουθούν να είναι ζωντανά στις διηγήσεις των αγράμματων Θεσσαλών.
Μαρούλα Κλιόφα. Μύθοι και θρύλοι της Θεσσαλίας, Κέδρος, Αθήνα 2006
(απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου)
Οι τσιφλικάδες εξουσίαζαν...
Οι καλλιεργητές ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν στον αφέντη τους το τρίτο ή το μισό (ανάλογα με τη συμφωνία) των παραγομένων καρπών, ενοίκιο για τη βοσκή των οικόσιτων ζώων τους. Μεγάλο αριθμό αυγών, ορνίθων, χηνών, αρνιών, τυριά, βούτυρα, καυσόξυλα, πεπόνια, καρπούζια, χόρτο και άχυρο για τα άλογα του τσιφλικά και του επιστάτη του. Να στέλνουν ένα κορίτσι καθημερινά στο κονάκι να ζυμώνει και να ψήνει ψωμί και να νοικοκυρεύει την επιστασία και πολλές φορές να ικανοποιεί τον αφέντη (απομεινάρι του δικαιώματος της πρώτης νύχτας της σκλάβας νύφης). Οι τσιφλικάδες εξουσίαζαν το σώμα των γυναικών και των θυγατέρων των κολίγων.
Απαγορευόταν να αποξηραίνουν καπνό και βόειο κοπριά για καύσιμη ύλη, ούτε να στεγνώνουν τα ρούχα τους στις προσόψεις των σπιτιών τους και να πειράζουν αισθητικά τα αφεντικά τους. Να μην απομακρύνονται από το χωριό χωρίς άδεια από την επιστασία, ούτε να καλλιεργούν ξένα χωράφια και να μην έχουν δική τους καλλιεργούμενη έκταση.
Κατοικούσαν σε τρώγλες και πολλές φορές συνέτρωγαν στα παχνιά με τα ζώα τους. Πέθαιναν περίλυποι με πόνο στην ψυχή τους, γιατί έβλεπαν ολόγυρά τους στη φτωχική κλίνη του θανάτου τα παιδιά τους να εγκαταλείπονται άστεγα στις ορέξεις του τσιφλικά και του επιστάτη του.
Με τη μάστιγα της έξωσης από το τσιφλίκι και την απειλή βασανιστηρίων και θανάτου ακόμη οδηγούντο στις κάλπες, ως πρόβατα σε σφαγή, και έδιναν την ψήφο τους στον εκλεκτό υποψήφιο του αφέντη τους. Μαζί με το τσιφλίκι συνήθως πουλούσαν και τους κολίγες και αγοράζονταν ως κτήνη του κτήματος. Όταν υποδέχονταν το νέο αφέντη τους επισήμως, έπρεπε γονυπετείς να συρθούν ενώπιον του, κτυπούσαν το χώμα με το μέτωπο τρεις φορές και μετά φιλούσαν το αριστερό πόδι του.
Δημήτριος Μπούσδρας, Η απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, 1951
Ο κάμπος. Το χειμώνα είναι θλιβερός.Το καλοκαίρι, κόλαση. Το χινόπωρο τον τυλίγει σε γοητευτικότατη μελαγχολία. Μα, την άνοιξη, τίποτα δεν μπορεί να παραβληθεί με τον κάμπο της Θεσσαλίας. Πρέπει να ξεκινήσεις με το ξημέρωμα, όταν η Όσσα στολίζεται με τριαντάφυλλα στον ερχομό του ήλιου. Όταν τα χιόνια του Όλυμπου κρατούν ακόμ' απάνω τους τα στερνά γαλάζια πέπλα της νύχτας. Πριν ακόμα, στις πρώτες αχτίνες, ξεδιαλυθούν οι χαμηλοί λευκοί αχνοί που σιγοσέρνονται πλάι στα ποτάμια, τα χαντάκια, τα βαλτοτόπια. Την ώρα που οι κατσουλιέρηδες κάνουν την πρωινή προσευχή τους πετώντας κατακόρυφα. Που οι κάργιες αργοξυπνούν κι ετοιμάζονται για τη ληστρική και φωνακλάδικη μέρα τους.
Ο δρόμος -όποιον δρόμο κι αν πάρεις- ξαπλώνεται ίσιος, λευκός, στολισμένος μ' ανθισμέν' αγκάθια. Δεν έχει τέλος ο δρόμος, και δεν βλέπεις για ποιο λόγο πρέπει να 'χει τέλος, όταν ο ουρανός είναι τόσο γλυκός, τα στάχυα τόσο πράσινα, η καταχνιά τόσο γαλατένια και τα βουνά του βάθους τόσο αχνά κι απίθανα.
Κι έξαφνα, το αεράκι της αυγής σαρώνει τους αχνούς, η θάλασσα των σταχυών κυματίζει πέρα ως πέρα μ' ασημένια ρίγη. Φλογίζουνται οι ρόδινοι ορίζοντες, χρυσίζουν οι πράσινες εκτάσεις. Είναι ο ήλιος που ανατέλλει.
Το φως του είναι ακόμα ντελικάτο, λευκό, ψυχρό. Μα νιώθεις πως οι κίτρινοι τόνοι δεν θ' αργήσουν να χυθούν ολούθε. Προχωρείς, ακούγοντας το στερεό τραγούδι των κατσουλιέρηδων, ακολουθώντας τα στολισμένα με ιερατικά κιρκινέζια σύρματα του τηλεγράφου. Λίγο πιο πέρα μαντεύεις τον ποταμό χωμένο στη ζούγκλα που θρέφουν τα νερά κι οι βούρκοι.
Ιτιές και καραγάτσια, λυγαριές και βελανιδιές, οξυάκανθες ανθισμένες, κι άλλα μύρια φυτά της πλούσιας γης, πνιγμένα, σφιχταγκαλιασμένα, που ακολουθούν τη γονιμοποιό κοίτη. Μα ο άλλος κάμπος είναι γυμνός από κάθε πολύπλοκη χλωρίδα. Μόνο στάρι, κριθάρι, βρίζα, πελώριο κι ομοιόμορφο χαλί της θεάς Δήμητρας, στρωμένο ως τους απροσδιόριστους ορίζοντες.
Μ. Καραγάτσης, «Θεσσαλία Γ', ο κάμπος και οι άνθρωποι του», εφημ. Η Καθημερινή, 17-5-1938
Το Φωτογραφικό υλικό είναι απο τα αρχεία των:
Αγορίτσας Αγραφιώτου, Νώντα Αλμπάνη, Ροδόπης Βακάλη,Βασίλη Βουτσιλά,Μπάμπη Γιαννακόπουλου,Χριστίνας Ακριβούση,Δημητρίου Ασημακόπουλου,Νικολάου Ασημακόπουλου,Μανόλη Βαγενά,Λεωνίδα Βασιλείου,Περσεφόνης Γρηγοράκου, Bαίτσας Δασκαλοπούλου, Nτίνας Δέδε, Αθανασίου Δόκου, Μωυσή Εσδρά, Ευαγγελία και Δήμητρα Ζαμπακίκα, Ανθής Ζαρίμπα, Χρήστου Ζαφειράκη, Γ. Ζωιτόπουλου-Ζιούτου, ΔΗ.Κ.Ι., Ιουλίας Κανδήλα ,Μαρούλας Κλιάφα, θωμαής Κόντου, Αντωνίου Κούτρα, Ροδάνθης Κούτρα, οικ. Κυλικά, Γιώργου Μανώλα, Παύλου Μαουοίδη, Αθανασίου Μάτου, Δήμητρα5 Μητσάκη, Γιάννη Μπαλογιάννη, Φώτη Νατσιούλη, Στέλλας ΝταΒαρούκα, Xρυσούλας Ντεληθανασοπούλου, Κώστα Ντούρα, Θανάση Εηροφώτου, Βασίλη Πάνου, Νώντα Παπαγεωργίου, Γρηγόρη Παρλάντζα, Κωνσταντίνου Παρλάντζα, ο Κωνσταντίνου Σερέτη, Νικολάου Σουλτσιώτη, Μίμη Ταμπακίδη, Χάρη Τζίκα, Mαίρης Τσαντίλη, Χρήστου Τσιαμούρο, Πέτρου Τσίνα, Eλένης Φανάρα, Γιάννη Φασούλα, Ιπποκράτη Χατζητοουλίδη, Mαρίας Χρυοαφίδου, Αριστέας Φάλτα, Θωμά Φύρρα, Κυριόκος Παπαγεωργίου, Φωτογραφική Λέσχη Λάρισας , Αφοί Στεργιόπουλοι Στουρνάρα , Δημήτρη Χαρισιάδη, Δημήτρη Λέτσιου
Αρχείο Πολιτιστικού Συλλόγου Αετοράχης Eλασσόνας, Αρχείο Πολιτιστικού Συλλόγου Σελίτοιανης, Αρχείο Περιβαλλοντικού Μορφωτικού Συλλόγου Σκήτης Αγιοκάμπου, Αρχείο Μορφωτικού Συλλόγου Pαψάνης, Αρχείο Γυμνασίου Kοιλάδας, Αρχείο 3ου Λυκείου Λάρισας, Αρχείο Λυκείου Γόννων, Αρχείο Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής, Αρχείο ΔΕΥΑΛ.
