απόσπασμα από το περιοδικό "Φωτογραφία", 1997, (αναδημοσίευση)
Η εξέλιξη των μέσων μαζικής αναπαραγωγής, με τη φωτογραφία ως κύριο μέσον, επιδείνωσε την κατάσταση για τις άσεμνες εικόνες. Στο ξεκίνημά της η φωτογραφία ονομάστηκε "τεχνολογία" και ήταν ο όρος που χρησιμοποιήθηκε για το μοντέρνο διαχωρισμό μεταξύ τέχνης και μηχανικής αναπαραγωγής. Από την ανακάλυψη της το 1839 η φωτογραφία απορρίφθηκε από τους καλλιτέχνες και έγινε αντικείμενο λατρείας για ανθρώπους που τώρα θα ονομάζαμε πορνογράφους. Στα μέσα του 19ου αιώνα γεννήθηκε η τρέλα της ερωτικής καρτποστάλ.
Στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα πουλήθηκαν μόνο στη Γαλλία γύρω στα 600 εκατομμύρια κάρτες. Στα αρχικά στάδια αυτής της τρέλας, ανώνυμοι φωτογράφοι απλά αντέγραφαν το συμβατικό γυμνό. Αλλά με τη Γαλλία και την Αγγλία να κατέχουν εκτεταμένες αυτοκρατορίες γεμάτες από χαριτωμένες ιθαγενείς, το εξωτικό γυμνό υποσκέλισε τη γυμνή Αφροδίτη σε δημοτικότητα. Καρτποστάλ με γυναίκες από χαρέμια, με τίτλους όπως "Η Όμορφη Φατμέ" και "Σκηνές από Χαρέμι", έγιναν μπεστσέλερ. Ψευτολεσβιακές εικόνες έκαναν επίσης την εμφάνισή τους εκείνη την εποχή καθώς και φωτογραφίες για την τέρψη παιδεραστών με τη μορφή γυμνών κοριτσιών, άνηβων ακόμη.
Η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για ακόμη πιο πραγματικές εικόνες γυμνής γυναικείας σάρκας προκάλεσαν τη δημιουργία και άλλων μορφών οπτικής αναπαραγωγής. Κερματοδέκτες προσαρμοσμένοι στα ερωτικά γούστα των ανδρών της εργατικής τάξης, πρόσφεραν έναντι πολύ χαμηλού κόστους κινούμενες "αταξίες" μέσω ενός στερεοσκοπικού βιοσκόπιου (υποτυπώδης κινηματογραφική μηχανή των αρχών του 19ου αιώνα). Καθώς η τεχνολογία εξελισσόταν, το βιοσκόπιο έδωσε τη θέση του στον κινηματογράφο. Το πορνό, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί, ενέπνευσε τη δημιουργία νέων μορφών οπτικής αναπαραγωγής που αργότερα υιοθετήθηκαν από την τέχνη. Μια πρόσφατη εξέλιξη, με το πορνό να είναι η καθοδηγούσα δύναμη πίσω από τη σκηνή, είναι αυτή των προγραμμάτων εικονικής πραγματικότητας στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.
Ο δρόμος άνοιξε και η τέχνη ακολούθησε.
Lisa Lyon - Mapplethorpe
Για τη νεόκοπη φωτογραφία, αυτή η γειτνίαση με το πορνό δεν ήταν η βοήθεια που χρειαζόταν για να κερδίσει το στοίχημα με την "υψηλή" τέχνη. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ήταν ο ρεαλισμός της φωτογραφίας που την εμπόδιζε να συμπεριληφθεί στις Τέχνες με κεφαλαίο Τ. Οπως υποστηρίζει ο Κλαρκ "Το σώμα δεν είναι ένα από αυτά τα αντικείμενα που μπορούν να γίνουν έργο τέχνης με άμεση αντιγραφή όπως μια τίγρης ή ένα τοπίο".
Για τον ίδιο, ένα πραγματικό, ζωντανό σώμα αποτελεί μόνο "το σημείο αφετηρίας για το έργο της τέχνης", και για να γίνει τέχνη πρέπει να "μεταμορφωθεί, να καλλωπισθεί και να τελειοποιηθεί από το χέρι ενός καλλιτέχνη". Παρόλο που αρκετοί ζωγράφοι το 19ο αιώνα χρησιμοποιούσαν σπουδές σε φωτογραφίες - ο Ντελακρουά και ο Κουρμηέ είναι δύο από αυτούς - μόνο τις δεκαετίες του '20 και του '30 φωτογράφοι όπως οι Weston, Masclet και Stieglitz κατάφεραν να εξυψώσουν τη γυμνή φωτογραφία στα επίπεδα της Τέχνης. Και όπως και οι ζωγράφοι που προηγήθηκαν, πολλοί από αυτούς κατανάλωναν τα μοντέλα τους όπως και οι "Μεγάλου Δάσκαλοι".
Ο Edward Weston συνήθιζε να κοιμάται με τα μοντέλα του, κάποιες φορές είχε συγχρόνως σχέσεις με επτά ή οκτώ κοπέλες, γεγονός που τον έκανε να γράφει στο ημερολόγιο του: "Γιατί αυτή η παλίρροια γυναικών;". Αυτοί οι φωτογράφοι ήταν επιτυχημένοι μέσα στα πλαίσια της τέχνης γιατί πληρούσαν τα κριτήρια του Κλαρκ. Στην πραγματικότητα, σχεδόν όλοι ήταν, βαθιά μέσα τους, οπαδοί του κλασικισμού και η γυναίκα - το αντικείμενο τόσο της τέχνης τους όσο και του πόθου τους - παρουσιαζόταν με απλότητα, αρμονία και κλασική οικονομία. Ενώ οι φωτογράφοι της avant-garde που ακολούθησαν - όπως οι Moholy Nagy και Man Ray - ξέφυγαν από τον κλασικό ρυθμό, η επανεμφάνιση του κλασικού σώματος σε πρόσφατες εργασίες - Helmut Newton, Herb Ritts, Robert Mapplethorpe - είναι προφανής.
Lisa Lyon - Newton
Από τη στιγμή που η φωτογραφία κατάφερε να αποτινάξει το κόμπλεξ κατωτερότητας που τη διέκρινε απέναντι στη ζωγραφική, κατάφερε να αγκαλιάσει ολόψυχα το βασικό της προσόν: τη δυνατότητα να κάνει χειροπιαστά τα αντικείμενα που βρίσκονταν μπροστά από τη μηχανή, τη φόρμα τους, την υφή τους και την ύλη τους. Ενώ το γυμνό σώμα όπως έχει καταγραφεί εκείνη την περίοδο δεν μπόρεσε να αποφύγει να είναι ερωτικά και σεξουαλικά προκλητικό, η καλλιτεχνική γυμνή φωτογραφία βρίσκεται ασφαλής στον παράδεισο του δικού της κανόνα που αποκλείει τους αφοριετμούς για άσεμνα έργα. Οπως η γλυπτική και η ζωγραφική, η καλλιτεχνική φωτογραφία παράγεται, τοποθετείται και πλαισιώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να ενθαρρύνει το θεατή να την αναγνωρίσει ως τέχνη. Η πορνογραφία από την πλευρά της, επίσης παράγεται και τοποθετείται σε τέτοια πλαίσια που την καθιστούν αυτό ακριβώς που είναι, μέσο κερδοσκοπίας με κορεσμένη αισθητική, με μπρούτζινα κρεβάτια και μαρμάρινες σκάλες, προκλητικές πόζες και μοντέλα στο ύφος του Ρούμπενς, τι ειρωνεία για το ζωγράφο.
Με την κρίση στο μοντερνισμό, που ήρθε στην επιφάνεια από μέσα σαν τη φωτογραφία, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τέχνης και μαζικής κουλτούρας υπέστη ένα σοβαρό πλήγμα. Το "Ουροδοχείο" του Duchamp και "Οι Κονσέρβες Σούπας Campbell" του Andy Warhol έκαναν δύσκολο στον Κλαρκ και τους ομοϊδεάτες του το σκληρό και γρήγορο διαχωρισμό μεταξύ γυμνού και γδυμνού, υψηλού και χαμηλού, τέχνης και πορνό. Η διαφήμιση, υποδεέστερη όλων, εμπνέεται κατευθείαν από την τέχνη, ενώ η μεταμοντέρνα τέχνη κάνει στροφή και αποκτά σχέσεις με τη διαφήμιση. Το γυμνό βρίσκεται εγκλωβισμένο μέσα σε αυτό το αδιάκοπο πήγαινε έλα. Ανίκανες να αντισταθούν σε αυτή τη μακραίωνη πολιτισμική εικόνα, τη φορτωμένη με συμβολικά νοήματα που ανατρέχει στην ιστορία δύο χιλιάδων χρόνων, οι διαφημιστικές εταιρείες σε όλο τον κόσμο επενδύουν στην συνεχώς αυξανόμενη δύναμή του.
Το κλασικό ανδρικό γυμνό ανταποδίδει τα βλέμματά μας από τις γιγαντοαφίσες της πόλης, πουλώντας μια τεράστια και ετυνεχώς αυξανόμενη γκάμα προϊόντων από τζιν και αρώματα μέχρι προφυλακτικά. Αλλά το αντρικό σώμα δεν είναι μόνο του εκεί πάνω. Το γυναικείο γυμνό έχει τόσο φορτωμένες αποσκευές από συμβολισμούς ώστε βιομηχανίες ενδυμάτων να μπορούν να διαφημίζουν προϊόντα τους χρησιμοποιώντας γυμνά γυναικεία σώματα. Η ειρωνεία είναι πως πράγματι το γυμνό μιλά από μόνο του, σαν θεατές δεν χρειάζεται να δούμε το προϊόν για να πάρουμε το μήνυμα για το στιλ, την ομορφιά και την ποιότητα του ρούχου. Οπως ακριβώς το κλασικό γυμνό της αρχαίας Ελλάδας αντανακλούσε μεταξύ άλλων την πίστη πως η αγάπη μεταξύ ομοφύλων είναι από τα ευγενέστερα συναισθήματα, η πρόσφατη επιστροφή του 'αισθητικού θώρακα' σηματοδοτεί την αυξανόμενη επικράτηση της ομοφυλοφιλικής άποψης, ειδικά στους κειλλιτεχνικούς κύκλους. Αυτή η γκέι αισθητική διαμορφώνει σήμερα και τη γραμμή της γυναικείας μορφής .
Lisa Lyon - Newton
Οι σπουδές που έχει κάνει ο Mapplethorpe με μοντέλο τη Lisa Lyon στις αρχές του '80, σηματοδότησαν τη ρήξη με προγενέστερα ιδανικά θηλυκά χαρακτηριστικά. Αντί για την απαλή, παθητική φόρμα της Αφροδίτης της Μήλου, ο Mapplethorpe επέλεξε να αναπαραστήσει το γυναικείο σώμα με τη μορφή που έκαναν δημοφιλή οι γκέι άνδρες. Οι σκληρές γωνίες και η απόλυτη φωτοσκίαση των εικόνων μεταμορφώνουν το σώμα σε γλυπτό - ένα εφέ ενδυναμωμένο από τη χρήση του γραφίτη επάνω στο σώμα. Μαζί ο Mapplethorpe και η Lyon μετέτρεψαν το ωμό γυμνό σε τέχνη. Η Lisa Lyon είναι πλαισιωμένη από τα παραταγμένα φώτα και τις σκιές και το γενικότερο ύφος των εικόνων του Mapplethorpe.
Παίρνοντας τη σκυτάλη από τον Mapplethorpe, ο Helmut Newton επέλεξε επίσης να απεικονίσει τη Lyon με την ηρωική μορφή του κλασικού ανδρικού γυμνού. Η φωτογραφία της Μαντόνα από τον Steven Meisel στο Sex, όπου η Μαντόνα έχει την ίδια ακριβώς στάση με τη Lyon του Newton, δείχνει πόσο μακριά έχει φτάσει αυτή η αισθητική του σκληρού και φουσκωμένου γυναικείου σώματος. Ενώ η φωτογραφία της Lyon αντιμετωπίστηκε σαν γκροτέσκο εικόνα με έλλειψη θηλυκότητας, δέκα χρόνια μετά, το περίγραμμα του σώματος της Μαντόνα, σε άμεση σύνδεση με εκείνο της Lyon, αποτελεί την ιδανική γυναικεία μορφή της εποχής.
Η εμπορευματοποίηση του κλασικού ανδρικού γυμνού στη διαφήμιση, σηματοδότησε μια νέα εποχή για το γυναικείο βλέμμα. Ιστορικά, οι ετεροφυλόφιλες γυναίκες δεν είχαν το δικαίωμα να διαθέτουν ενεργές σεξουαλικές επιθυμίες και ούτε η τέχνη ούτε η πορνογραφία ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το βλέμμα τους. Η πρώτη διαφημιστική καμπάνια που χρησιμοποίησε ανδρικό γυμνό ήταν αυτή που δημιουργήθηκε για τα σεντόνια της εταιρείας Sheridan. Στις γιγαντοαφίσες των δέκα μέτρων όπου εμφανίστηκε ο γυμνός ανδρικός θώρακας, σκληρός σε αντιπαράθεση με την απαλότητα των σεντονιών, προκάλεσε κυκλοφοριακή συμφόρηση για μήνες. Η καμπάνια που έγινε για να προσελκύσει καταναλωτές από την ανθούσα αγορά των γκέι ανδρών διασταυρώθηκε αναπάντεχα με ένα νέο φαινόμενο στο μάρκετινγκ. Το καταναλωτικό γυναικείο βλέμμα. Η σεξουαλική επανάσταση σήμαινε όχι μόνο πως οι γυναίκες ήθελαν να βλέπουν 'ιδανικά' ανδρικά κορμιά αλλά είχαν και την πρόθεση να ξοδέψουν μεγάλα ποσά για να το κάνουν.
Lisa Lyon - Mapplethorpe
Το κλασικό ανδρικό γυμνό, το εξιδανικευμένο πορτρέτο του ανδρικού σώματος, όχι μόνο πουλάει προϊόντα, αλλά είναι από μόνο του προϊόν. Ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία το ανδρικό σώμα αντιμετωπίζεται σαν αντικείμενο τόσο όσο και το γυναικείο. Οπτική σεξουαλική διέγερση, το στιλ της δεκαετίας του '90. Είναι άλλωστε και η πιο ασφαλής, αν όχι η μόνη, διέγερση μετά τον πανικό που έχει ξεσπάσει με την επιδημία του AIDS.
Στην πραγματικότητα, η σεξουαλικότητα δεν μπορεί ποτέ να διαχωριστεί από την τέχνη και το "σκοτεινό αντικείμενο του πόθου" που αναπαριστούν τα έργα τέχνης απλά μεταφράζει την έννοια του σεξουαλικά επιθυμητού την κάθε εποχή. Μόνο που στη σημερινή εποχή το σεξουαλικά επιθυμητό βρίσκεται παντού. Από τις διαφημίσεις σοκολάτας στα βίντεοκλιπ των τραγουδιών και από τις πασαρέλες της μόδας στην εικονική πραγματικότητα των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μήπως η αγορά τείνει να κορεστεί από την υπερβολική προσφορά άψογων γυμνών αμφισβητούμενου κάποιες φορές φύλου;
Τώρα που το γυμνό προσφέρεται σε κοινή θέα ακόμη και από τα κορίτσια και αγόρια της διπλανής πόρτας, θα ανακαλύψει άραγε η τέχνη τον τρόπο να το ξανατοποθετήσει στο βάθρο που βρισκόταν ξαναδίνοντάς του τη χαμένη αίγλη;
Τα επόμενα χρόνια θα δείξουν...
κείμενο: Ν.Δ.
-------------
Υ.Σ.
Πραγματικοί γνώστες της τέχνης, όπως ο Σερ Κένεθ Κλαρκ, ανακάλυψαν την τέλεια λύση στο δυσάρεστο πρόβλημα της παρείσφρησης της λαγνείας στην αισθητική εκτίμηση. Σε αυτή τη βίβλο της τέχνης, "Το Γυμνό", ο Κλαρκ ισχυρίζεται πως αυτές οι ατελείωτες εκτάσεις γυναικείας σάρκας που κείνται ολόγυρα σε απροκάλυπτα σεξουαλικές στάσεις δεν είναι πορνογραφικές εξαιτίας του ζωτικής σημασίας διαχωρισμού μεταξύ "γδυμνού και γυμνού". Το γυμνό σύμφωνα με τον Κλαρκ είναι "το σώμα ντυμένο με τέχνη", ενώ αντίθετα το γδυμνό είναι απλά ένα σώμα απαλλαγμένο από τα ρούχα του "αφημένο και απροστάτευτο". Αυτό που κάνει το επιχείρημα του Κλαρκ είναι να αναπαράγει, μέσα από την Ιστορία της Τέχνης, τον παλιό διαχωρισμό μεταξύ υψηλού και χαμηλού, τέχνης και πορνογραφίας. Αν πλαισιωθεί, παραχθεί και κριθεί ως υψηλή τέχνη τότε αδιάφορα με το κατά πόσο σεξουαλικό είναι το θέμα, ποτέ δε θα είναι πρόστυχο. Βασικά είναι θέμα επιπέδου - οι εικόνες γυναικείων σωμάτων, όταν παράγονταν για τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις ήταν "γδυμνά" και γι' αυτό το λόγο πρόστυχα, όταν παράγονταν για τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις ήταν "γυμνά" και γι' αυτό το λόγο τέχνη. Στην τελευταία περίπτωση, το χωρίς ρούχα και απροστάτευτο γυναικείο σώμα μεταμορφωνόταν σε τέχνη από το χέρι του (αρσενικού πάντα) καλλιτέχνη. Ζωτικά στοιχεία αυτού του κίβδηλου διαχωρισμού είναι η ατμόσφαιρα και το γενικό πλαίσιο.
Lisa Lyon - Mapplethorpe
Οπως σημειώνει ο Ντερριντά, το πλαίσιο λειτουργεί ως μεταφορά για την παρουσίαση της τέχνης τόσο στο να περιβάλλεται το σώμα με στιλ όσο και στη θέση των ορίων μεταξύ τέχνης και μη-τέχνης. Διαχωρισμοί σαν του Κλαρκ είναι ζωτικής σημασίας για το μύθο που διαχωρίζει όχι μόνο την τέχνη από τη ζωή αλλά και την τέχνη από το σεξ. Ενώ οι ιστορικοί τέχνης εύκολα αποδέχονται τη φιλοσοφία ως γενεσιουργό αιτία της αγάπης των αρχαίων Ελλήνων για τα ανδρικά σώματα, άλλοι αντίθετα ισχυρίζονται πως στην αρχαία Αθήνα η αγάπη, και όχι μόνον, μεταξύ ομοφύλων ήταν από τα πλέον ευγενή ανθρώπινα συναισθήματα. Οι "καταναλωτές" της τέχνης ήταν και οι "καταναλωτές" των νεαρών ανδρών που έκαναν τα μοντέλα για τη δημιουργία των έργων τέχνης. Δεν είναι απλή σύμπτωση το γεγονός ότι η κάθε περίοδος εξυψώνει το κυρίαρχο αντικείμενο του πόθου της στο επίπεδο της τέχνης το ερωτικό ένστικτο έχει την κακή συνήθεια να θέτει σε ενέργεια συμπεριφορές που ο εγκέφαλος πρέπει εκ των υστέρων να δικαιώσει και να νομιμοποιήσει.
Το ότι το γυναικείο γυμνό σε μεταγενέστερες περιόδους σηματοδοτούσε την σεξουαλική διαθεσιμότητα αποδεικνύεται με μια μόνο ματιά σε ένα από τα έργα του Ρενουάρ ή του Ρούμπενς. Αλλά αυτή είναι μια σεξουαλικότητα που νομιμοποιείται και από τον ορισμό της ως τέχνη και από την γενική της τοποθέτηση σε σαλόνια και γκαλερί. Ας ομολογήσουμε όμως ένα κοινό μυστικό, τα μοντέλα των καλλιτεχνών ήταν μόνο ένα βήμα μακριά (και συχνά ένα βήμα μέσα) από την πορνεία.
Ο Ντεγκά, ο Μανέ και ο Κουρμπέ καθιστούσαν προφανές στην αναπαράσταση των σωμάτων των μοντέλων τους ότι επρόκειτο για γυναίκες χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων και γι' αυτό το λόγο διαθέσιμες. Ίσως η πιο προφανής και ειλικρινής περιγραφή αυτής της σχέσης ήταν αυτή του Πικάσο στο έργο "Ο Γλύπτης και το Μοντέλο Του"(1933), όπου δε διστάζει να αποκαλύψει πως πολλές συνεδρίες με τα μοντέλα είχαν σα βασικό σκοπό την ίδια την ερωτική πράξη. Ο Ρενουάρ, που προφανώς προτιμούσε "ένα γυμνό πριν το μπρέκφαστ" δήλωνε αυτήν τη συμπεριφορά διατυμπανίζοντας: "ζωγραφίζω με το πέος μου".
