Henri Cartier Bresson, "Η αποφασιστική Στιγμή"

Λόγος για την Φωτογραφία
απόσπασμα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, 1998, (αναδημοσίευση)

Το Θέμα
Πώς νά άρνηθεί κανείς τό θέμα; Επιβάλλεται άπό μόνο του. Κι επειδή θέματα υπάρχουν σε ό,τι γίνεται είτε στον κόσμο είτε στο ιδιαίτερο μας περιβάλλον, αρκεί νά στεκόμαστε νη­φάλιοι άπέναντι στο γεγονός καί νά είμαστε έντιμοι μέ τά συναισθήματα μας. ' Αρκεί να τοποθετούμαστε, εν ολίγοις, σε σχέση με αύτό πού αντιλαμβανόμαστε.
Το θέμα δεν αποτελεί συλλογή συμβάντων διότι τα συμ­βάντα από μόνα τους δεν έχουν ενδιαφέρον. Σημασία έχει να επιλέξει κανείς ανάμεσά τους- να συλλάβει τό αληθινό συμ­βάν σε συνάρτηση με τή βαθύτερη πραγματικότητα.
Στή φωτογραφία, και τό μικρότερο πράγμα μπορεί να αποτελέσει σπουδαίο θέμα, και ή παραμικρή ανθρώπινη λε­πτομέρεια νά γίνει leitmotiv. Μέσα από ένα είδος μαρτυρίας, βλέπουμε και καταδεικνύουμε τον κόσμο πού μας περιβάλλει, και ή ίδια ή φύση του γεγονότος προκαλεί τον οργανικό ρυθμό των μορφών.
'Οσο για τό πώς εκφράζεται κανείς, υπάρχουν χίλιοι τρόποι απόσταξης εκείνων πού τον θέλγουν. 'Ας αφήσουμε, λοιπόν, ανέπαφη τή δροσιά του ανείπωτου, και ας μήν κάνουμε πλέον λόγο γι' αύτό...
Υπάρχει ένας ολόκληρος τομέας πού δεν τον εκμεταλλεύ­εται πλέον ή ζωγραφική" κάποιοι υποστηρίζουν πώς φταίει ή ανακάλυψη της φωτογραφίας' όπως και νά εχει, ή φωτογρα­φία εχει καταλάβει κάποιο τμήμα του ύπό τή μορφή της ει­κονογράφησης. Μήπως όμως δεν αποδίδουν στήν άνακάλυψη της φωτογραφίας ακόμα και τό ότι οι ζωγράφοι εγκατέλειψαν ενα από τά σπουδαιότερα θέματά τους, τό πορτρέτο;
Η ρεντιγκότα, τό πηλήκιο ή τό άλογο κουράζουν πιά και τον πλέον ακαδημαϊκό άνάμεσά τους, πού αισθάνεται νά τον πνίγουν ολα εκείνα τά κουμπιά στις γκέτες του Meissonier.
Έμείς πού, ίσως, άγγίζουμε κάτι λιγότερο διαρκές άπό τούς ζωγράφους, γιατί νά ενοχληθούμε; Μάλλον διασκεδάζουμε, διότι μέσω της μηχανής μας δεχόμαστε τή ζωή ώς εχει. Οί άνθρωποι εύχονται νά διαιωνιστούν μέσω του πορτρέτου τους, και τείνουν στήν αιωνιότητα τό καλό προφίλ τους- επιθυμία συχνά ανάκατη με ένα είδος μαγικού φόβου: εκτίθενται.
Ένα άπό τά συγκινητικότερα χαρακτηριστικά του πορτρέ­του είναι ή αναζήτηση της ομοιότητας τών άνθρώπων, της συνέχειάς τους μέσα άπό όλα όσα περιγράφει τό περιβάλλον τους σάν νά μπερδεύεις, βλέποντας ένα οικογενειακό άλ­μπουμ, τον θειο με τον άνιψιό του.

Αλλά αν ό φωτογράφος άγγίζει τήν αντανάκλαση ενός κόσμου τόσο εξωτερικού οσο και εσωτερικού, είναι γιατί οί άνθρωποι βρίσκονται « εντός κλίματος », όπως λέγεται στή γλώσσα του θεάτρου. Θά πρέ­πει νά σεβαστεί κανείς τήν άτμόσφαιρα, νά άφομοιώσει τά στοιχεία του περιβάλλοντος, νά άποφύγει καθετί φριχτό πού σκοτώνει τήν άνθρώπινη άλήθεια και νά φροντίσει νά ξεχα­στούν ή μηχανή και ό χειριστής της. Οί προβολείς και οί σύν­θετοι εξοπλισμοί εμποδίζουν, κατά τή γνώμη μου, τό πουλάκι νά βγει. Τί πιο φευγαλέο άπό μιά έκφραση προσώπου; Ή πρώτη εντύπωση πού δίνει αύτό τό πρόσωπο είναι συνήθως και ή σωστή, και όσο εμπλουτίζεται με τή συναναστροφή, τόσο δυσκολότερα μπορούμε νά εκφράσουμε τη βαθύτερη του φύση, ακριβώς λόγω της οικειότητας πού αποκτούμε.
Η φωτογρα­φία πορτρέτου μου φαίνεται ιδιαίτερα επικίνδυνη όταν στηρί­ζεται σε παραγγελίες πελατών διότι, εκτός από κάποιους ε­λάχιστους μαικήνες, οί περισσότεροι έπιζητούν την κολακεία, κάτι πού δεν αφήνει χώρο για τίποτα τό αληθινό. Οί πελάτες δεν εμπιστεύονται την αντικειμενικότητα του φακού, ενώ ο φωτογράφος αναζήτα μια ψυχολογική οξύτητα, δύο αντανα­κλάσεις συναντώνται, ένα είδος συγγένειας σκιαγραφείται α­νάμεσα σε όλα τα πορτρέτα του ίδιου φωτογράφου, διότι αύτή ή σύλληψη τών ανθρώπων συνδέεται με τήν ψυχολογική ταυτό­τητα του ιδίου. Ή αρμονία κατακτάται αναζητώντας τήν ι­σορροπία μέσα από τήν ασυμμετρία του κάθε προσώπου, κάτι πού οδηγεί στήν αποφυγή του γλυκερού ή του χοντροκομμένου.
Από τήν έπιτήδευση ορισμένων πορτρέτων, προτιμώ πολύ περισσότερο εκείνες τις μικρές φωτογραφίες ταυτότητας πού στριμώχνονται ή μία πλάι στήν άλλη στις βιτρίνες τών φω­τογράφων διαβατηρίων. Σ' αύτά τα πρόσωπα μπορεί κανείς νά απευθύνει μια ερώτηση, και νά άνακαλύψει μια αξία ντο­κουμέντου ελλείψει της επιθυμητής ποιητικής ταύτισης.

Η Σύνθεση
Για νά εκφραστεί πλήρως ή ταυτότητα ενός θέματος, θά πρέ­πει νά τεθούν αύστηρά οί αισθητικοί συσχετισμοί. Πρέπει νά στήσει κανείς τη μηχανή του στο χώρο σέ σχέση μέ τό αντι­κείμενο, κι εδώ αρχίζει ό μεγάλος τομέας της σύνθεσης. Ή φωτογραφία είναι γιά μένα ή αναγνώριση μέσα στήν ίδια τήν πραγματικότητα ενός ρυθμού επιφανειών, γραμμών ή αξιών τό μάτι άποσπα τό θέμα κι ή μηχανή δεν έχει παρά νά κάνει τή δουλειά της, νά άποτυπώσει στο φιλμ τήν απόφαση του μα­τιού. Μία φωτογραφία βλέπεται στο σύνολο της, μέ μιά μα­τιά, σάν πίνακας- ή σύνθεση είναι μιά συγχρονισμένη συμμα­χία, ό οργανικός συντονισμός κάποιων ορατών στοιχείων. Δεν συνθέτουμε δίχως λόγο, χρειάζεται μιά αναγκαιότητα, και δεν μπορούμε νά ξεχωρίζουμε τή μορφή από τό περιεχόμενο. Στή φωτογραφία υπάρχει μιά καινούργια πλαστική, έργο τών στιγμιαίων γραμμών δουλεύουμε μέ τήν κίνηση, μ' ένα είδος προαισθήματος της ζωής, και ή φωτογραφία οφείλει νά αγγί­ζει μέσω της κίνησης τήν εκφραστική ισορροπία.

Τό μάτι μας πρέπει διαρκώς νά μετρά, νά αξιολογεί. Τρο­ποποιούμε τήν προοπτική μέ μιά ελαφρά γονυκλισία, δη­μιουργούμε συγκλίσεις γραμμών μέ μιά άπλή, ανεπαίσθητη μετακίνηση της κεφαλής, και όλα ετούτα δεν μπορούν παρά νά γίνονται μέ τήν ταχύτητα τών αντανακλαστικών, απο­κλείοντας μας, εύτυχώς, από τήν προσπάθεια του νά κάνουμε Τέχνη . Συνθέτουμε σχεδόν ταυτόχρονα μέ τό πάτημα του κουμπιού και τοποθετώντας τή μηχανή λίγο ή πολύ μακριά από τό θέμα, σκιαγραφούμε τή λεπτομέρεια και είτε γινό­μαστε εμείς οί εξουσιαστές του είτε εκείνο ό τύραννος μας.

Κάποτε συμβαίνει νά μένουμε ανικανοποίητοι και παγωμέ­νοι, περιμένοντας κάτι νά συμβεί, κάποτε ολα τελειώνουν δί­χως νά έρθει ή επιθυμητή φωτογραφία και τότε κάποιος περ­νά, άκολουθουμε την πορεία του μέσα άπό το κάδρο, περιμέ­νουμε, περιμένουμε... τραβαμε και φεύγουμε με την αίσθηση πώς κάτι έχουμε στις άποσκευές μας. Αργότερα, αν παίξου­με με τη φωτογραφία βρίσκοντας τον γεωμετρικό μέσο και σχεδιάζοντας άλλα σχήματα, θά άνακαλύψουμε πώς ενεργο­ποιώντας τό κλείστρο εκείνη τη στιγμή, ορίσαμε ενστικτω­δώς κάποιους συγκεκριμένους γεωμετρικούς τόπους άνευ των οποίων ή φωτογραφία θά ήταν άμορφη και άπνοη. Ή σύνθεση οφείλει νά άποτελεί μία άπό τις διαρκείς ενασχολήσεις μας, άλλά όταν φωτογραφίζουμε δεν μπορεί παρά νά είναι διαι­σθητική, διότι ερχόμαστε άντιμέτωποι μέ στιγμές φευγαλέες οπού οί συσχετισμοί είναι ρευστοί.
Γιά νά βρει τη χρυσή τομή, ό φωτογράφος χρησιμοποιεί μόνο τό μάτι του. 'Οποια­δήποτε γεωμετρική ανάλυση, οποιαδήποτε άπλοποίηση σέ ένα σχήμα, εξυπακούεται πώς δεν μπορεί νά υπάρξει παρά αφού έχει τραβηχτεί, εμφανιστεί και εκτυπωθεί ή φωτογρα­φία και δεν μπορεί νά χρησιμεύσει παρά μόνον ώς υλικό προβληματισμού. Ελπίζω νά μήν ερθει ποτέ μία ήμέρα οπού οί έμποροι θά πουλούν άναλογίες έτοιμες, χαραγμένες σέ ήμιδιάφανο γυαλί.
Ή επιλογή του φορμά της μηχανής παίζει μεγάλο ρόλο ώς προς τήν έκφραση του θέματος' τό τετράγωνο φορμά, επί παραδείγματι, εξαιτίας της ομοιομορφίας των πλευρών του, έχει τήν τάση νά είναι στατικό" πίνακες τετράγωνοι εξάλλου δεν υπάρχουν. Εάν κόψουμε, έστω και λίγο, μιά καλή φωτο­γραφία, μοιραία καταστρέφουμε τό παιχνίδι των αναλογιών έκτος αύτού, πολύ σπάνια σώζεται μία αδύναμη, άπό τή λήψη της, σύνθεση μέσω της άνασύνθεσής της στον σκοτεινό θά­λαμο και του κατακερματισμού του αρνητικού διά της μεγέ­θυνσης, η άκεραιότητα της εικόνας παύει νά υπάρχει.
Ακού­με συχνά νά μιλούν γιά γωνίες λήψεως , άλλά οί μόνες γωνίες πού υπάρχουν είναι της γεωμετρίας και της σύνθεσης. Πρόκειται γιά τις μοναδικές πού ισχύουν και οχι γιά εκείνες πού αναζήτα ό κύριος πού ρίχνεται μπρούμυτα προς δημιουρ­γία εντυπωσιασμών και άλλων έκκεντρικοτήτων.