Το Σανατόριον Πηλίου "Η Ζωοδόχος Πηγή"
"Με ένα φώς εκ των ένδον"
Ανεξάρτητα από τους χαρακτηρισμούς που μπορούν να του αποδοθούν, ο Γεώργιος Καραμάνης υπήρξε ένας άνθρωπος που πάλεψε για τα ιδανικά του. Στα 91 χρόνια του βίου του κατάφερε να βελτιώσει τη ζωή χιλιάδων φυματικών που ως τότε δέχονταν τον κοινωνικό αποκλεισμό ως αποδιοπομπαίοι τράγοι.
Εργο ζωής του, το σανατόριο «Ζωοδόχος Πηγή», το πρώτο σανατόριο «ύψους» για φυματικούς στην Ελλάδα, λειτούργησε για πάνω από μισό αιώνα στη γενέτειρά του, το Πήλιο, και εξελίχθηκε σε τόπο συνάντησης της πνευματικής ελίτ του Μεσοπολέμου χάρη και στην εξωστρεφή γυναίκα του, Αννα Kαμπανάρη, μετέπειτα σύζυγο του Αγγελου Σικελιανού. Το μέρος εκείνο, όπου ζήτησαν παράταση ζωής αμέτρητοι φθισικοί και όπου βρέθηκαν στις εκδρομές τους ο Σικελιανός, ο Παλαμάς, ο Τσάτσος, ο Τριανταφυλλίδης, ο Δελμούζος και πολλοί άλλοι.
Τελειόφοιτος της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Γεώργιος Καραμάνης είχε την ιδέα να ιδρύσει ένα σανατόριο στη γενέτειρά του. Στις αρχές του 20ού αιώνα η πενικιλίνη δεν είχε ανακαλυφθεί και όσοι είχαν την ατυχία να προσβληθούν από τη χρόνια λοιμώδη νόσο τελείωναν τη ζωή τους απομονωμένοι στην ύπαιθρο.
Ο Καραμάνης αποφασίζει λοιπόν να μετατρέψει σε σανατόριο ένα χάνι του Πηλίου. Η λειτουργία του ξεκινά στις 9 Μαΐου 1907 με μόλις τρεις κλίνες.
«Με τα συνεχόμενα ταξίδια του στο εξωτερικό ο Καραμάνης μελέτησε αντίστοιχα σανατόρια σε μεγάλες πρωτεύουσες. Αποτέλεσμα, να στήσει μια μονάδα πολύ εξελιγμένη για τα δεδομένα της εποχής. Είχε φέρει τον πρώτο τεχνητό πνευμονοθώρακα στην Ελλάδα».
'Οχι βέβαια ότι δεν βρήκε αντίδραση από τους ντόπιους. «Με πολύ πείσμα, όμως, με βοηθούς και "με ένα φως εκ των ένδον", όπως αναφερόταν σε ένα βιβλίο που είχε διαβάσει και τον είχε εμπνεύσει, ο Καραμάνης αφιέρωσε το υπόλοιπο της ζωής του στη βελτίωση της υγείας των φυματικών».
Το πεπρωμένο τον φέρνει το 1919 κοντά στην Αννα Καμπανάρη, μια όμορφη 19χρονη δεσποινίδα που θέλει να αφιερωθεί στον Θεό. Αντί όμως να την κλείσουν στο καθολικό μοναστήρι της Σύρου, οι γονείς της προτιμούν να τη στείλουν στο σανατόριο ώστε να προσφέρει τουλάχιστον τις υπηρεσίες της στους ασθενείς.
Ο Καραμάνης τη δέχθηκε και την εκπαίδευσε. Το 1922 παντρεύτηκαν και έμειναν μαζί κοντά 20 χρόνια. Η Αννα Καραμάνη υπήρξε εμπνεύστρια του Πρεβαντορίου "Τα χελιδόνια" - του ιδρύματος που φιλοξενούσε φιλάσθενα παιδιά -, το σχολικό πρόγραμμα του οποίου είχαν συντάξει ο Τριανταφυλλίδης και ο Δελμούζος. Αυτό λειτούργησε δίπλα στο σανατόριο από το 1937 ως το 1939».
Οι Ποιητές και η 'Αννα.
Το Σανατόριο γίνεται κέντρο των πνευματικών ανθρώπων της δεκαετίας του '30 χωρίς να είναι ασθενείς. Το 1926 το επισκέπτεται ο Κωστής Παλαμάς. Τον Αύγουστο του 1935 στη Ζαγορά ο Γιώργος Σεφέρης γνωρίζει μια γυναίκα με την οποία ζει μια ερωτική σχέση η οποία θα συνεχιστεί στο Σανατόριο Πηλίου. Αυτή η «ωραία γυναίκα» με τα λιτά μακριά μαλλιά πάνω στο άλογό της, όπως αναφέρει η Ιωάννα Τσάτσου στο βιβλίο της «Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρης», ταυτίζεται με την οικοδέσποινα του σανατορίου Αννα Καραμάνη, σύμφωνα με το κείμενο «Σανατόριο Πηλίου και Σεφέρης» του Γιώργου Δ. Παναγιώτου.
Το 1938 επισκέπτονται το Πήλιο ο Τσάτσος, ο Τριανταφυλλίδης και ο Δελμούζος. Το καλοκαίρι του 1938 η Μαρώ Σεφέρη φέρνει τις δύο κόρες της από τον πρώτο της γάμο, Μίνα και Αννα Λόντου, στο Πρεβαντόριο. Το 1938 το ζεύγος Καραμάνη γνωρίζει τον Αγγελο Σικελιανό. «Ο ποιητής ερωτεύεται την οικοδέσποινα, ανεβαίνει κι εκείνος στο βουνό για να είναι κοντά της και η Αννα παίρνει μια απόφαση ζωής: χωρίζει με τον Καραμάνη για να παντρευτεί τον Σικελιανό».
Ο Γεώργιος Καραμάνης άφησε την τελευταία του πνοή το 1963 και θάφτηκε στο μικρό κοιμητήριο πίσω από το σανατόριο.
Το σανατόριο συνέχισε να λειτουργεί ως το 1966. Τελικά δεν στάθηκε δυνατό να παραμείνει στην οικογένειά του, στα μέσα της δεκαετίας του 1990 πέρασε στα χέρια ιδιώτη, χωρίς όμως να ξαναχρησιμοποιηθεί ποτέ.
πηγές: sanatorio-archives.blogspot.com, εφημ. "Το Βήμα" και αρχείο Θανάση Γέρμανου
«Με την ψυχή φτερωμένη...»
Ένα αντίο, που δεν ειπώθηκε ποτέ στην Άννα Σικελιανού.
κείμενο, Γ. Στρατάκος
Πνευμονολόγος, Επιμελητής ΚΕΘ Νοσοκομείου «Ο Ευαγγελισμός»
'Οταν στα 1909, ο ιατρός Γεώργιος Καραμάνης ξεκινούσε μέσα από απίστευτες προσωπικές περιπέτειες το δικό του «τάμα», δημιουργώντας το πρώτο Σανατόριο της ελληνικής υπαίθρου, παλεύοντας απέναντι στην ανέχεια, την άγνοια και την προκατάληψη, ήξερε πως ακολουθώντας αυτό που αποκαλούσε «το εκ των ένδον φως», έπρεπε να βρεθεί για πολλά χρόνια αντιμέτωπος με την απέραντη μοναξιά, τη χλεύη και την καχυποψία. Εκείνα τα χρόνια κανείς δεν πλησίαζε τους «φθισικούς» ασθενείς στο βουνό και εκείνος, «πώς να το φανταζόταν, πως ένα χειμωνιάτικο δειλινό θα ξεπέζευε μέσα στα χιόνια, μπροστά στην πόρτα του κελιού του, ένα άγουρο, τρομαγμένο, σαν πουλί που πιάστηκε στην ξόβεργα, κοριτσόπουλο, Εκείνη.»
Η Άννα, μόλις 18 χρονών, κυνηγημένη από το οικογενειακό της περιβάλλον που δεν της επέτρεπε να γίνει μοναχή, αποφασίζει να αφιερώσει τη νεαρή ζωή της σε ένα άλλο «τάμα»,έναν δρόμο τραχύ και δύσβατο, αυταπάρνησης και προσφοράς στο πλάι του «γιατρού». Θα μείνει στο βουνό και θα μάθει να υπηρετεί κοντά στον Καραμάνη τους πολλούς και απελπισμένους ασθενείς που η φθίση τούς έκλεβε τη ζωή μέρα τη μέρα. «Έφτυναν το πλεμόνι τους κάθε λίγο, αποχαιρετώντας το μέγα καλό και πρώτο -τη ζωή».
Στα 1922 η Άννα θα παντρευτεί τον κατά 27 χρόνια μεγαλύτερό της Γιώργο Καραμάνη,εγκαινιάζοντας μια νέα περίοδο όχι μόνο τηςπροσωπικής τους ζωής, αλλά και μια περίοδο άνθισης, εκσυγχρονισμού και ανάπτυξης του Σανατορίου. Κτίζεται νέο μοντέρνο κτίριο με όλες τις ανέσεις και τις προβλέψεις των ολοκληρωμένων Σανατορίων της Ευρώπης. Νέα μηχανήματα έρχονται από το εξωτερικό και οι πιο σύγχρονες μικροβιολογικές και βιοχημικές εξετάσεις γίνονται προσιτές. Θα φέρουν μαζί από τη Γενεύη την πρώτη συσκευή θεραπευτικού πνευμοθώρακα και θα μεταγγίσουν στην Ελλάδα την εμπειρία των μεγάλων Ελβετικών και Γερμανικών Σανατορίων της εποχής τους.
Ταυτόχρονα η Άννα με την ανήσυχη, καλλιεργημένη και γοητευτική της φύση θα κάνει το «βουνό» πόλο έλξης της ελληνικής διανόησης. Ο Παλαμάς, ο Μαλακάσης, ο Σεφέρης, ο Μυριβήλης, ο Καλλιγάς, ο Χουρμούζιος και πόσοι άλλοι, περνούν από το «μαγικό βουνό» και «τις μέρες τις λαμπερές και διάφανες» κάνουν περιπάτους στην χιονισμένη απεραντοσύνη, διαβάζουν ποίηση και συζητούν, κάνοντας να νιώθεται λιγότερο η ακινησία και η μοναξιά.
Στα 1937 απελπισμένη πώς θα γίνει μητέρα, η Άννα, ιδρύει το πρώτο Πρεβεντόριο για φυματικά παιδιά. Το «Σπίτι των παιδιών - Τα χελιδονάκια» θα στεγάσει όλη την ανεπίδοτη στοργή και φροντίδα της Άννας που θα γίνει «μητεράκι και μαζί το πιο μικρό απ' όλα τα παιδιά». Τη βιβλιοθήκη τη φρόντισε ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και το πρόγραμμα εκπόνησε ο Αλ. Δελμούζος συμπεριλαμβάνοντας ό,τι πιο σύγχρονο και πρωτοποριακό επίτασσε η παιδαγωγική έρευνα της εποχής τους.
Την άνοιξη του 1938, γνωρίζει στην Αθήνα τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό που ήδη βρίσκεται σε απομάκρυνση από την πρώτη του γυναίκα και «ιέρεια» των Δελφικών εορτών,Εύα Πάλμερ. Το ίδιο βράδυ της πρώτης τους συνάντησης, ο Σικελιανός θα της γράψει πως «ένιωσε τη λαχτάρα όχι προς μια γυναίκα, αλλά την ίδια την έλξη του Μυστηρίου». Λίγες μέρες αργότερα ο Σικελιανός τη συνοδεύει στο Βόλο και από κει στο Σανατόριο, όπου γνωρίζεται με το Γιώργο Καραμάνη που του δείχνει ξεχωριστή εγκαρδιότητα και τον φιλά στο μέτωπο. Ο Άγγελος καταλαβαίνει αμέσως πως στο πρόσωπο του Καραμάνη αντικρίζει μια ξεχωριστή μορφή και η ιερότητα του έρωτά του τον παρακινεί να πει αμέσως στην Άννα: «Πρέπει να πείτε στον κύριο Καραμάνη τι συμβαίνει.»
Θα περάσουν μήνες ευτυχίας και αγωνίας μαζί, μέσα στα διλήμματα και τις τύψεις για τον πόνο και την απώλεια που θα γεννούσε στους άλλους ανθρώπους η ένωσή τους. «Ο κόσμος τώρα πρέπει να ξαναπλαστεί!». Η Άννα δεν επρόκειτο μόνο να εγκαταλείψει ένα αγαπημένο και στοργικό σύζυγο. Θα εγκατέλειπε ένα όραμα, ένα χρέος και μια επένδυση ψυχής που ήταν το Πρεβεντόριό της και όλοι οι άνθρωποι που εκείνη είχε εμπνεύσει και παρακινήσει. Μετά από μια σπαρακτική περίοδο διβουλίας και προσωπικής συντριβής, η Άννα αποφασίζει να ακολουθήσει εκείνον που την καλεί σε ένα «τάμα» ανώτερο και δυνατότερο από την ίδια.
«Άννα Πνοή μου, Είναι του είναι μου, Εσύ η προγενέθλια αποκάλυψη του Θεού βαθιά μου, ο κρυφός Λόγος της ζωής μου, η μεταθάνατη χαρά μου!» είναι λίγα από τα λόγια που της γράφει ο Ποιητής στην καθημερινή τους πια αλληλογραφία. Η Άννα θα εξομολογηθεί στο σύζυγό της τον έρωτά της για τον Ποιητή και ο Σικελιανός θα σπεύσει με τη σειρά του να γράψει, τόσο στην Εύα όσο και στον Καραμάνη, ζητώντας το έλεος, την κατανόηση και την «ευλογία» τους.
« Σεβαστέ μου κε Καραμάνη,
...Η ευλάβειά μου για το πρόσωπό Σας ήτανε τόσο άμεση και ιερή που τίποτε δεν θα 'ταν ικανό να επισκιάσει στην ψυχή μου, την εικόνα Σας, την φωτεινή κι άγιαν εικόνα ενός Ανθρώπου που, όπως ο ίδιος μού 'πατε, εξεκίνησε από παιδί να αντιμετωπίσει τη ζωή και τους αγώνες της, με μονάχα το «εκ των ένδον φως».
Επερίμενα έκτοτε λοιπόν, η δύναμη από το Φως αυτό, να διαπεράσει αγάλι-αγάλι τη σχηματική κι από την πρώτη όψη αποκρουστική μορφή της «Αμαρτίας» μου και να την διευκρινίσει στην βαθύτερη κι αγνότερην υπόστασή της και μόνο τότε να πλησιάσω την ψυχή Σας, όχι με την άγονη και ταπεινή μορφή των ανθρώπινων αντεγκλήσεων, αλλά καθώς αγωνιά θρησκευτικά μια ανθρώπινη ψυχή να εμφανιστεί μπροστά στο Θεό, γυμνή, για να κριθεί πραγματικά και ουσιαστικά....Παίρνω ακέραιη την ευθύνη της ζωής, της Ευτυχίας, της Αρμονίας της Άννας, όπως είμαι βέβαιος πως κι αυτή σηκώνει την ευθύνη της δικής μου ζωής. Το Μυστήριο που θα μας ενώσει για να 'ναι τέλειο, ένα θέλει ακόμα: τη δική Σας Ευλογία. Μην την αρνηθείτε, ούτε στην Άννα, ούτε σε μένα..... Και τότε είμαι βέβαιος πως από το κέντρο του μεγάλου πόνου μας (και πάνω απ' τους αστόχαστους ανθρώπους) θα φωτίσει τις καρδιές μας, σαν ζωογόνος ήλιος, το «εκ των ένδον Φως».
Με ευλάβεια
Άγγελος Σικελιανός
'Αγγελος Σικελιανός και 'Αννα Σικελιανού (Καραμάνη)
Ο Άγγελος με την Άννα θα παντρευτούν σε ένα ερημοκλήσι στον
αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, στεφανωμένοι με αγριολούλουδα και θα
στήσουν το σπιτικό τους σε ένα ψαράδικο καλύβι στη Σαλαμίνα. Θα ζήσουν
μαζί στιγμές ηρωικές, φωτισμένες και στιγμές πικρές και δύσκολες, όπως
όταν η Άννα θα αποβάλλει την πρώτη και μόνη της εγκυμοσύνη. Μαζί με το
ζεύγος Καζαντζάκη θα περάσουν στην Αίγινα κάποιους δύσκολους μήνες της
γερμανικής κατοχής και όταν το 1942 ο Παλαμάς πεθαίνει, ο Άγγελος
συντετριμμένος θα γράψει τον περίφημο επικήδειο στον Παλαμά έχοντας όλη
τη νύχτα, την Άννα σιωπηλή στο πλευρό του. «Σ'αυτό το φέρετρο ακουμπά η
Ελλάδα...».
Δεν θ' αργήσουν να 'ρθουν νέες δυσκολίες, νέες πίκρες: Ο εμφύλιος, το εγκεφαλικό επεισόδιο του Άγγελου, η απόρριψη της υποψηφιότητας στην Ακαδημία Αθηνών, η απόρριψη της υποψηφιότητας για το Νόμπελ Ποίησης. Η Άννα πάντα πλάι στον ποιητή θα είναι η «πνοή του» και το «φως»...
Πίσω στο «βουνό», το Σανατόριο αργοσβήνει. Μετά την επίταξη του Πρεβεντορίου από τις δυνάμεις κατοχής, ακολουθούν οι βομβαρδισμοί των βασικών κτιρίων του Σανατορίου και εν συνεχεία ο Γιώργος Καραμάνης φυλακίζεται. Μετά την απελευθέρωση, ο Καραμάνης πεισματωμένος, δεσμεύεται με ένα τεράστιο δάνειο της Εθνικής Τραπέζης προκειμένου να ξαναστήσει και να ανασυγκροτήσει το Σανατόριό του. Όμως, η εποχή των Σανατορίων έχει κιόλας περάσει. Τα νέα φάρμακα περιορίζουν πολύ τους χρόνους νοσηλείας και κάνουν δυνατή τη θεραπεία των ασθενών στο οικιακό τους περιβάλλον.
Το Σανατόριο χρεωμένο, συντηρείται μόνο χάρη στο πείσμα και τη σχεδόν παράλογη επιμονή ενός αγέλαστου και πάντα συνοφρυωμένου, 85 χρονου γέρου, που έχει γίνει ο Γιώργος Καραμάνης. Ώσπου, στα 1957, λίγα χρόνια μετά και από τον θάνατο του Άγγελου Σικελιανού, η Άννα επιστρέφει.
Θα ανεβεί για τελευταία φορά στο βουνό να αποχαιρετήσει το Γιώργο και τους ανθρώπους που τη συντρόφεψαν στο πρώτο εκείνο πέταγμα της νιότης της, σε αυτό που αργότερα έμαθε να αποκαλεί «προετοιμασία» της ζωής της με τον Άγγελο. Τι σημασία έχει, όσοι γνώριζαν και ζούσαν όλα αυτά τα χρόνια κοντά στο «γιατρό», έχουν να πουν πως τον είδαν να τραγουδά για πρώτη φορά στη ζωή του.
Η Άννα θα μείνει λίγες μέρες στο Σανατόριο και θα αγκαλιάσει με όλες της τις αισθήσεις και με ολόκληρο το γιόμα της ψυχής της τους ανθρώπους και τα πράγματα, τα δένδρα και τις πλαγιές, τις ευωδιές, τον άνεμο και το λαμπερό φως που κάποτε πλημμυρούσε τη ζωή της.
Μετά την επιστροφή της στην Αθήνα, θα ζήσει αποτραβηγμένη, γράφοντας και μεταφράζοντας, φροντίζοντας τις εκδόσεις των έργων του συντρόφου της, κρατώντας άσβεστη τη μνήμη του Ποιητή.
Το Σανατόριο θα κηρύξει πτώχευση στα 1960 και θα αγοραστεί από νέους ιδιοκτήτες. Τέσσερα χρόνια αργότερα ο Γιώργος Καραμάνης θα φύγει από τη ζωή σε ηλικία 91 ετών, σφραγίζοντας με το τέλος του, το τέλος μιας ολόκληρης εποχής.
Η Άννα, θα επιζήσει στη νέα εποχή και σε πείσμα της νέας τάξης πραγμάτων, θα συνεχίσει με την διεισδυτική και τρυφερή ματιά της να παρατηρεί τον κόσμο γύρω της και πού και πού, να τον σχολιάζει, στα σπάνια δημοσιεύματα και στις ακόμη σπανιότερες εμφανίσεις της.
Θα αφήσει αυτήν τη ζωή στις 26 Μαΐου 2006 σε ηλικία 106 ετών, σε κάποιο θάλαμο του Νοσοκομείου «Ευαγγελισμός» με τη γαλήνη και την αξιοπρέπεια που χαρακτήριζαν όλη τη μεγάλη της ζωή.
επιμέλεια αφιερώματος: J. Eco
Δείτε απ το αρχείο της ΕΡΤ στην εκπομπή «ΑΝΤ' ΑΥΤΟΥ» την 'Αννα Σικελιανού , η οποία μιλάει για τον ποιητή. Θυμάται την πρώτη τους γνωριμία, την καθημερινότητά τους και τους μοιρασμένους ρόλους τους, εκείνος αφοσιωμένος στην ποίηση εκείνη στο «σπιτικό». Χαρακτηρίζει «βαθιά» την ποίησή του, αλλά θυμάται και την αυστηρή κριτική που του ασκούσε.
Σχολιάζει την περίπτωση της ΕΥΑΣ ΠΑΛΜΕΡ, τέως συζύγου του ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ, και μιλάει για το Μουσείο Άγγελου και Εύας Σικελιανού στους ΔΕΛΦΟΥΣ, που ιδρύθηκε με προτροπή της ΑΝΝΑΣ. Στο επεισόδιο προβάλλεται φωτογραφικό υλικό με τον ποιητή και τα αγαπημένα του πρόσωπα, ενώ η ΑΝΝΑ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ διαβάζει αποσπάσματα από το βιβλίο της «Η ζωή μου με τον Άγγελο».
Δεν θ' αργήσουν να 'ρθουν νέες δυσκολίες, νέες πίκρες: Ο εμφύλιος, το εγκεφαλικό επεισόδιο του Άγγελου, η απόρριψη της υποψηφιότητας στην Ακαδημία Αθηνών, η απόρριψη της υποψηφιότητας για το Νόμπελ Ποίησης. Η Άννα πάντα πλάι στον ποιητή θα είναι η «πνοή του» και το «φως»...
Το σπίτι - μουσείο στην Φανερωμένη Σαλαμίνας, όπου έζησαν ο 'Αγγελος και η Άννα Σικελιανού - φώτο: Γ. Οικονόμου
Πίσω στο «βουνό», το Σανατόριο αργοσβήνει. Μετά την επίταξη του Πρεβεντορίου από τις δυνάμεις κατοχής, ακολουθούν οι βομβαρδισμοί των βασικών κτιρίων του Σανατορίου και εν συνεχεία ο Γιώργος Καραμάνης φυλακίζεται. Μετά την απελευθέρωση, ο Καραμάνης πεισματωμένος, δεσμεύεται με ένα τεράστιο δάνειο της Εθνικής Τραπέζης προκειμένου να ξαναστήσει και να ανασυγκροτήσει το Σανατόριό του. Όμως, η εποχή των Σανατορίων έχει κιόλας περάσει. Τα νέα φάρμακα περιορίζουν πολύ τους χρόνους νοσηλείας και κάνουν δυνατή τη θεραπεία των ασθενών στο οικιακό τους περιβάλλον.
Το Σανατόριο χρεωμένο, συντηρείται μόνο χάρη στο πείσμα και τη σχεδόν παράλογη επιμονή ενός αγέλαστου και πάντα συνοφρυωμένου, 85 χρονου γέρου, που έχει γίνει ο Γιώργος Καραμάνης. Ώσπου, στα 1957, λίγα χρόνια μετά και από τον θάνατο του Άγγελου Σικελιανού, η Άννα επιστρέφει.
Θα ανεβεί για τελευταία φορά στο βουνό να αποχαιρετήσει το Γιώργο και τους ανθρώπους που τη συντρόφεψαν στο πρώτο εκείνο πέταγμα της νιότης της, σε αυτό που αργότερα έμαθε να αποκαλεί «προετοιμασία» της ζωής της με τον Άγγελο. Τι σημασία έχει, όσοι γνώριζαν και ζούσαν όλα αυτά τα χρόνια κοντά στο «γιατρό», έχουν να πουν πως τον είδαν να τραγουδά για πρώτη φορά στη ζωή του.
Η Άννα θα μείνει λίγες μέρες στο Σανατόριο και θα αγκαλιάσει με όλες της τις αισθήσεις και με ολόκληρο το γιόμα της ψυχής της τους ανθρώπους και τα πράγματα, τα δένδρα και τις πλαγιές, τις ευωδιές, τον άνεμο και το λαμπερό φως που κάποτε πλημμυρούσε τη ζωή της.
Μετά την επιστροφή της στην Αθήνα, θα ζήσει αποτραβηγμένη, γράφοντας και μεταφράζοντας, φροντίζοντας τις εκδόσεις των έργων του συντρόφου της, κρατώντας άσβεστη τη μνήμη του Ποιητή.
Το Σανατόριο θα κηρύξει πτώχευση στα 1960 και θα αγοραστεί από νέους ιδιοκτήτες. Τέσσερα χρόνια αργότερα ο Γιώργος Καραμάνης θα φύγει από τη ζωή σε ηλικία 91 ετών, σφραγίζοντας με το τέλος του, το τέλος μιας ολόκληρης εποχής.
Η Άννα, θα επιζήσει στη νέα εποχή και σε πείσμα της νέας τάξης πραγμάτων, θα συνεχίσει με την διεισδυτική και τρυφερή ματιά της να παρατηρεί τον κόσμο γύρω της και πού και πού, να τον σχολιάζει, στα σπάνια δημοσιεύματα και στις ακόμη σπανιότερες εμφανίσεις της.
Θα αφήσει αυτήν τη ζωή στις 26 Μαΐου 2006 σε ηλικία 106 ετών, σε κάποιο θάλαμο του Νοσοκομείου «Ευαγγελισμός» με τη γαλήνη και την αξιοπρέπεια που χαρακτήριζαν όλη τη μεγάλη της ζωή.
επιμέλεια αφιερώματος: J. Eco
Δείτε απ το αρχείο της ΕΡΤ στην εκπομπή «ΑΝΤ' ΑΥΤΟΥ» την 'Αννα Σικελιανού , η οποία μιλάει για τον ποιητή. Θυμάται την πρώτη τους γνωριμία, την καθημερινότητά τους και τους μοιρασμένους ρόλους τους, εκείνος αφοσιωμένος στην ποίηση εκείνη στο «σπιτικό». Χαρακτηρίζει «βαθιά» την ποίησή του, αλλά θυμάται και την αυστηρή κριτική που του ασκούσε.
Σχολιάζει την περίπτωση της ΕΥΑΣ ΠΑΛΜΕΡ, τέως συζύγου του ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ, και μιλάει για το Μουσείο Άγγελου και Εύας Σικελιανού στους ΔΕΛΦΟΥΣ, που ιδρύθηκε με προτροπή της ΑΝΝΑΣ. Στο επεισόδιο προβάλλεται φωτογραφικό υλικό με τον ποιητή και τα αγαπημένα του πρόσωπα, ενώ η ΑΝΝΑ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ διαβάζει αποσπάσματα από το βιβλίο της «Η ζωή μου με τον Άγγελο».
Το Σανατόριο Καραμάνη μέσα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Ν.Μαγνησίας
