Η Φωτογραφία στην Ιαπωνία

Η αποθέωση της υποκειμενικότητας

Η γενική εικόνα που είχαμε απο την Ιαπωνία ήταν η εικόνα ενός έθνους γεμάτο αντιφάσεις. Από την μιά υπάρχει η ιστορία με τις γκέισες τη Μαντάμ Μπατερφλάϋ και τους Καμικάζι και απ' την άλλη η σημερινή πραγματικότητα με τη συγκέντρωση μιας αντιφατικής κουλτούρας, με τις μινιατούρες τηλεοράσης μαζί με το θέατρο καμπούκι, με την Coca-Cola μαζί με το παραδοσιακό τσάι με τα μπλου-τζηνς μαζί με τα κιμονό. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με την φωτογραφία παρόλο που η Ιαπωνέζικη βιομηχανία φωτογραφικών προϊόντων είναι ίσως η μεγαλύτερη στον κόσμο, υπάρχει πολύ μικρή αναφορά στα φωτογραφικά έργα που είναι εξ' ίσου εντυπωσιακά στον αριθμό.

Οι πολύ λίγες εκθέσεις που έχουν γίνει μέχρι τώρα σε Δυτικές χώρες με έργα Ιαπωνικής φωτογραφίας (η σπουδαιότερη από τις οποίες ήταν η έκθεση των John Szarkowsky και Shoji Yamagishi στο Μουσείο μοντέρνας τέχνης της Νέας Υόρκης το 1974) δεν κατόρθωσαν να δείξουν τα πραγματικά της επιτεύγματα από τις ρίζες της μέχρι σήμερα. Κάθε προσπάθεια προσέγγισης της Ιαπωνικής κουλτούρας από τους Δυτικούς είναι σχεδόν αδύναμη. Έτσι οι κριτικοί δεν μπορούσαν παρά να προσφέρουν μια απλή περιγραφή της δουλειάς και απέμενε στο θεατή η οπτική προσέγγιση και κατανόηση των έργων.

Shotaro Akiyama

Η φωτογραφία έχει γίνει ένα κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο στην Ιαπωνία. Κάθε χρόνο 30000 σπουδαστές σπουδάζουν φωτογραφία, εκατομμύρια φωτογραφικά περιοδικά διαβάζονται κάθε μήνα και λαβαίνονται χιλιάδες συμμετοχές σε κάθε διαγωνισμό των περιοδικών αυτών. Οι μεγάλες βιομηχανίες προκηρύσουν διαγωνισμούς και μεγάλα μαγαζιά διατηρούν εκθέσεις όπου μπορεί να δει κανείς από πορτραίτα της Μαίρυλιν Μονρόε μέχρι έργα των μεγάλων φωτογράφων όπως Lartigue, Giaco-betti και Hamilton. Κάθε Κυριακή χιλιάδες ερασιτέχνες παρακολουθούν διαλέξεις και συζητήσεις διάσημων επαγγελματιών. Οι μεγάλοι φωτογράφοι προβάλλονται σαν αστέρες του κινηματογράφου και τα περιοδικά παρακολουθούν την ιδιωτική τους ζωή. Μετά την επανάκτηση της εθνικής υπερηφάνειας και την άνθιση της οικονομίας η φωτογραφία έχει πλέον εξαπλωθεί πολύ και αποτελεί ένα από τα κυριώτερα μέσα έκφρασης του Ιαπωνικού λαού. Ήδη στο εξωτερικό και κύρια στην Ευρώπη διοργανώνονται πολλές εκθέσεις με Γιαπωνέζικα ονόματα.

Παρόλα αυτά η φωτογραφία αναπτύχθηκε πολύ αργά στην Ιαπωνία. Η απομόνωση και ο φεουδαρχισμός της Ιαπωνίας μέχρι τον εικοστό αιώνα είχε σαν αποτέλεσμα την πλήρη έλλειψη τεχνολογικής γνώσης. Όταν ο Toshinojo Ueno, έφερε τον πρώτο εξοπλισμό Δαγγεροτυπίας από τη Γαλλία δεν κατάφερε να κάνει ούτε ένα πορτραίτο. Το ίδιο σημαντικές ήταν και οι πολιτιστικές προκαταλήψεις απέναντι στη φωτογραφία που κατηγορήθηκε ότι αφαιρεί το πνεύμα και την ψυχή από αυτόν που φωτογραφίζεται. Μόλις μετά το 1868 οι στρατιώτες κατάλαβαν ότι η φωτογραφική μηχανή ήταν λιγώτερο επικίνδυνη από μια σφαίρα και έτρεχαν στο στούντιο του Hikoma Ueno για να βγάλουν μια φωτογραφία για τους συγγενείς τους. Εκτός από την έλλειψη πείρας υπήρχε και η έλλειψη εξοπλισμού που εισαγόταν εξ ολοκλήρου από το εξωτερικό με τεραστίους δασμούς, ενώ η κυβέρνηση αρνιόταν να επενδύσει σε ιδιώτες που θα δημιουργούσαν μια εθνική βιομηχανία φωτογραφικών προϊόντων και μόλις κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκε η πρώτη βιομηχανία οπτικών ειδών.

Οι Ιαπωνέζοι έχουν την εξαιρετική ικανότητα να συνδυάζουν εξωτερικά ερεθίσματα και από αυτά να βγάζουν ένα αρχικό συμπέρασμα. Αυτό δεν κατάφερε να εμφανισθεί στη φωτογραφία μέχρι πρόσφατα. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ιαπωνική φωτογραφία μέχρι το 1940 δεν μπορεί να σταθεί δίπλα σε μια Ευρωπαϊκή ή Αμερικανική. Γενικά οι Γιαπωνέζοι εκτός από την τεχνική πήραν από τη Δύση και την αισθητική της τέχνης. Έτσι όταν το Γαλλικό και Αγγλικό στυλ έδινε το μοντέλο για τους πρώτους εξπρεσσιονιστές φωτογράφους, τότε οι Γιαπωνέζοι αναφέρονταν στη φωτογραφική έκφραση και εννοούσαν μια μάλλον καλλιτεχνική εικόνα.

Sakae Tamura

Το ντοκουμαντερίστικο δυναμικό της φωτογραφιάς εφαρμόσθηκε σε μεγάλη έκταση αλλά δεν είχε εκτεταμένο πεδίο, οι μόνες εξαιρέσεις ήταν οι φωτογράφοι του Hokkaido και η ομάδα προλεταριακής φωτογραφίας που με τις φωτογραφιές τους προσπαθούσαν νά μεταδώσουν τις ιδέες του Μαρξισμού. Δεν είναι παράδοξο επομένως που στην Ιαπωνία βρήκαν πρόσφορο έδαφος ο Κυβισμός και ο Σουρρεαλισμός τοποθετημένοι στην Ιαπωνική παράδοση. Αυτές οι ιδέες συμπύκνωναν τη φυσική της υποκειμενικότητα και προσέγγιση στην τέχνη. Τις τελευταίες δεκαετίες οι θεωρίες του Otto Steinert για την Υποκειμενική Φωτογραφία έχουν γίνει απολύτως παραδεκτές στην Ιαπωνία.

Το βασικό στοιχείο σ' όλη σχεδόν την αυθεντική Ιαπωνική φωτογραφία είναι αυτό της διαίσθησης. Η Ιαπωνική προσέγγιση ήταν πάντοτε μακρυά από την ρεαλιστική απάτη που τα Δυτικά φωτογραφικά ρεύματα ακολουθούσαν για δεκαετίες.

Το 1951 ο Domon αναφερόμενος σε μια Γαλλική φωτογραφική έκθεση στην Ιαπωνία δήλωσε «Συγκρινόμενη με την Γαλλική η Ιαπωνική φωτογραφία δεν έχει ρεαλισμό». Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι θα συμφωνούσαν μ' αυτό ενώ οι Ιαπωνέζοι αντιπαραθέτουν στον ορθολογισμό της Δυτικής σκέψης την αίσθησή τους στο δικαίωμα της ατομικής φαντασίας. Η περιγραφή και η αναπαράσταση έρχονται σε αντίθεση με την διαίσθηση και τον υπαινιγμό. Η Ιαπωνική φωτογραφία ασχολείται με τον ρόλο της υποκειμενικής απεικόνισης, με την εικόνα να δρά σαν καταλύτης για την φαντασία του θεατή παρά να αποτελεί μια καθορισμένη επικοινωνία

Ο φωτογράφος δεν σκοπεύει πλέον σε μια εικόνα ρεαλισμού αλλά σε μια έκφραση της υποκειμενικής του αντίδρασης σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Η άποψη ότι η φωτογραφία είναι μια παγκόσμια γλώσσα έχει αποδειχθεί χωρίς αξία, είναι μάλλον το μέσο με το οποίο ο φωτογράφος καθορίζει την δική του ταυτότητα, την δική του σχέση με τον κόσμο.

Takamasa Inamura

Η φωτογραφία σαν τέχνη ή σαν μια δραστηριότητα, εξασκείται τώρα στην Ιαπωνία στο πιο δημιουργικό προσωπικό και αυθόρμητο επίπεδο. Έχει γίνει η αποθεώση της υποκειμενικότητας, η φωτογραφία δεν είναι πλέον ένα μοντέλο της πραγματικότητας αλλά αποτέλεσμα της απ' ευθείας και προσωπικής ένωσης με την εικόνα. Ο Shoji Yamagishi έχει γράψει ότι: «Η φωτογραφία έχει αναγγείλει έναν ξεκάθαρο διαχωρισμό από τον στόχο της αισθητικής έκφρασης, ανοίγοντας τον χώρο γι' αυτήν σαν ένα μέσο με το οποίο ο φωτογράφος επικοινωνεί με την απ' ευθείας ανάμιξή του με το θέμα και τις αξίες του».

Σύμφωνα με την Ιαπωνική πολιτιστική παράδοση η σχέση του ατόμου με τον κόσμο αποτελείται από στιγμές και τοποθεσίες στις οποίες το άτομο συσχετίζεται με κάτι πέρα από την πραγματικότητα με κάτι που έχει έννοια μόνο σε σύνδεση με την ψυχολογική κατάσταση με το άτομο. Η φωτογραφία σκοπεύει να καταγράψει όχι ότι εμφανίζεται έξω από το φωτογραφικό φακό, αλλά τη σχέση και τη συνθήκη που τραβιέται μια φωτογραφία. Κατά συνέπεια τα αποτελέσματα μπορεί να φαίνονται ασαφή ακόμη και στον Ιάπωνα και χωρίς νόημα για τους Δυτικούς...

Η ασάφεια όμως δεν είναι χωρίς νόημα, είναι μάλλον μια άλλη μορφή Τέχνης.

κείμενο Atlillio Colombo

Maiko Momotaro

Iwata Nakayama

Ιαπωνία Παράδοση και Τέχνη

Το γεγονός ότι η Ιαπωνία είναι ένα αρχιπέλαγος έχει ζωτική σημασία για την κατανόηση της Ιαπωνικής κουλτούρας. Αν και βρίσκεται αρκετά κοντά στην Ασία ώστε να υπάρχει κάποια πολιτιστική επαφή, τα νησιά της βρίσκονται αρκετά μακρυά από τις ακτές ώστε να έχει γίνει μια ξεχωριστή οντότητα. Οι Ιάπωνες έχουν δημιουργήσει μια αυτοκαθοριζόμενη κουλτούρα ζώντας μέσα σ' ένα καθεστώς απομονωτισμού για πολλούς αιώνες. Αλλά η απομόνωση οδηγεί επίσης και στην αβεβαιότητα, μια ανασφάλεια που ενισχύθηκε από την πολιτική των Δυτικών χωρών για την Απω Ανατολή και είχε σαν αποτέλεσμα την αντίδραση της Ιαπωνίας.

0 πατριωτισμός των Ιαπώνων μπορεί να γίνει κατανοητός αν αντιληφθούμε ότι η προσήλωσή τους στην πατρίδα ενισχύεται κάτω από την προσήλωσή τους στους προγόνους. Η λατρεία του Shinto έκανε τους Ιάπωνες να θεωρούν τους εαυτούς τους σαν «διαλεγμένο λαό», την πρώτη φυλή που δημουργήθηκε από τους θεούς και μπήκε κάτω από την επίβλεψη της μεγάλης Θεάς του Ήλιου Amsteresu. Η θρησκεία δημιούργησε επίσης μέσα τους μια τεράστια αγάπη για τη φύση παρά το γεγονός ότι επειδή τα νησιά τους είναι ηφαιστειώδη αυτή η φύση είναι συχνά βίαιη, με σεισμούς, τυφώνες και παλίρροιες.

Iwata Nakayama

Ίσως είναι η εξαναγκασμένη στωϊκότητα τους σε σχέση με τις καταστροφές από τη φύση που έχει ενθαρρύνει την ικανότητα τους για ανθρώπινη βία. Αυτό ενισχύεται και από εκπαιδευτικό σύστημα που ήταν αρχικά μιλιταριστικό και παρά τις ιστορικές και πολιτικές αλλαγές αυτές οι αρχές παραμένουν καλλιεργώντας έναν σεβασμό στις παραδοσιακές αξίες τις ιεραρχίες και τις τυπικές κοινωνικές σχέσεις. Μαζι με την αγάπη για τη φύση, μία αγάπη για την ομορφιά είναι ριζωμένη στον Ιαπωνικό χαρακτήρα. Οι δύο αυτές ιδέες βρίσκουν την έκφρασή τους στούς Ιαπωνικούς κήπους που παρόλο που είναι μικροί σε μέγεθος αποτελούν γι' αυτούς όχι μόνο μια μικρή γη αλλά με τη φιλοσοφία του Zen ένα μικρό σύμπαν.

Η φιλοσοφία του Zen έχει ενισχύσει την φυσική κλίση για αναζήτηση της βάσης και της αμεσότητας στην τέχνη. Η αρμονία είναι η κύρια προϋπόθεση της Ιαπωνικής τέχνης και το αισθητικό ιδανικό είναι αυτό της συνεσταλμένης και μελαγχολικής ομορφιάς. Αυτό εκφάζεται με απλά γραμμικά σχήματα και απαλές σκιές χρωμάτων. Οι ζωγράφοι χρησιμοποιούν λίγες γραμμές με το μολύβι για να υποδηλώσουν μια περιοχή συναισθήματος, οι ποιητές είναι περιληπτικοί και προκλητικά λυρικοί, και το παραδοσιακό θέατρο Noh είναι ένα από το πιο τελετουργικά δράματα με στυλιζάρισμα σε συμβολικά σχήματα.

Αυτή η προσήλωση στις παραδοσιακές αισθητικές αξίες, στην πατρίδα και στις λεπτεπίλεπτες καλλιτεχνικές φόρμες φαίνεται και στις λαϊκές οπτικές εικόνες όπως είναι τα ξυλόγλυπα Ukiyoe που αναπτύχθηκαν τον δέκατο έβδομο και δέκατο όγδοο αιώνα. Αυτο το ιστορικό παράδειγμα έχει ομοιότητες και με το πρόσφατο δημοφιλές φαινόμενο της φωτογραφίας. Οι παραδοσιακές ιδέες της ομορφιάς, επιβιώνουν ριζωμένες βαθιά στο Ιαπωνικό πνεύμα και δεν αποκλείονται ακόμη και από έργα που σκοπεύουν να σπάσουν την παράδοση της κουλτούρας.

Η προσεχτική παρατήρηση θα αποκαλύψει ότι η Ιαπωνική φωτογραφία προσπαθεί να είναι μια πρόκληση που θα αναγκάσει τον θεατή να χρησιμοποιήσει την φαντασία και το ένστικτό του. Αρκετοί Αμερικανοί συγγραφείς ισχυρίζονται ότι η φωτογραφία είναι μια απ' ευθείας συνέχεια της παραδοσιακής ζωγραφικής με παραμένουσα την κύρια αρχή ότι ο καλλιτέχνης πρέπει να ταυτισθεί μ' αυτό που φαίνεται πριν προσπαθήσει να το απεικονίσει, απεικονίζοντας έτσι τον εαυτό του.

Σε πρόσφατα έργα αυτή η υποκειμενική προσέγγιση έχει αντικειμενικότητα. Είναι πολύ πιθανό αυτή η αλλαγή να προέρχεται από την επίδραση της Δύσης, ότι δηλαδή οι Ιάπωνες αφομοιώνουν και οικειοποιούνται τις αρχές μιας άλλης κουλτούρας.

κείμενο Isabella Doniselli

μετάφραση-προσαρμογή: Μάνος Ρουμελιώτης, "Φωτογραφία", 1980 (απόσπασμα-αναδημοσίευση)

επιμέλεια : J. Eco