Φωτογραφία και Τζαζ

Ιδιοτροπίες της φύσης και του ανθρώπου

Ο Leonard Bernstein, στο βιβλίο του The Joy of Music, 1959, παραδέχεται ότι είχε μπει και αυτός εν ζωή «στη μεγάλη ουρά των καλοπροαίρετων, πλην όμως αποτυχημένων, κυρίων οι οποίοι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν το μοναδικό φαινόμενο της ανθρώπινης αντίδρασης στον οργανωμένο ήχο», δηλαδή στη μουσική. Δεν διστάζει μάλιστα να μιλήσει για «ιδιοτροπία της φύσης», για «μυστήριο» και «μαγεία». Γιατί ό,τι κι αν κάνουμε, όσο κι αν αγωνιζόμαστε να συλλάβουμε και να εξηγήσουμε το θαύμα του ήχου, στο τέλος «σταματούμε ανίκανοι στα σύνορα αυτής της μουσικής έκστασης». Τα «μαγικά» ερωτήματα παραμένουν εσαεί ανοιχτά. Φυσικά, υπήρξαν ορισμένοι που έγραψαν για τη μουσική με τον προσωπικό τους τρόπο και πέτυχαν πολύ περισσότερα από τους μουσικολόγους και τους κριτικούς.
Ο Leonard Bernstein τους εντοπίζει: «Είναι αυτοί που ονομάζονται ποιητές. Μόνο οι καλλιτέχνες μπορούν να εξηγήσουν τη μαγεία. Μόνο η τέχνη μπορεί να υποκαταστήσει τη φύση. Με το ίδιο τεκμήριο, μόνο η τέχνη μπορεί να υποκαταστήσει την τέχνη». (Μήπως κάτι ανάλογο εννοεί και ο Umberto Eco όταν γράφει ότι «συνήθως τα μεταλεξιλόγια λειτουργούν σαν το ένα να είναι το μεταλεξιλόγιο του άλλου;». Και τότε τι κάνουμε; Παίζουμε άσκοπα τένις; Ας αφήσουμε το τένις στους αλληλοτροφοδοτούμενους σημειολόγους. Ο Bernstein τα λέει μια χαρά.)

Duke Ellington
Photo by Richard Avedon, New York 1963

Και τώρα ένα ακόμα βήμα στο κενό, ακίνδυνα ακροβατικά. Θα γίνει άραγε κατανοητό αν πούμε ότι η μουσική δεν είναι μόνο μυστήριο και μαγεία ή αστρολογία, μαθηματική ή…, αλλά στην ουσία είναι αέρας; Αυτή τη στιγμή εμφανίζεται μπροστά μου (να τι σου κάνει η φωτογραφία) η μειλίχια φυσιογνωμία του Eric Dolphy και μου ψιθυρίζει στο αυτί: «Όταν ακούς μουσική, αφού τελειώσει, σκορπίζεται στον αέρα, δεν μπορείς ποτέ να την ξαναπιάσεις».

Η φωτογραφία προσπαθεί να εκπληρώσει μια ιδιοτροπία τού ανθρώπου, ο οποίος θέλει, σώνει και καλά, να εκτυπώνει το χρόνο εις πολλαπλούν. Η φωτογραφία κάνει ενίοτε το θαύμα της. Παραμερίζει το λόγο και τα πολλά λόγια και προτείνει εικόνα εντός πλαισίου. Μια εικόνα, η οποία, στην καλή περίπτωση, βγάζει ήχο καθώς την πιάνεις στα χέρια σου και την κοιτάς. Όχι οποιονδήποτε ήχο. Τον ήχο του συγκεκριμένου προσώπου και του σώματός του στο εντοπισμένο περιβάλλον. Αποθέωση του στιγμιαίου. Το άυλο ξεπλένεται στο σκοτεινό θάλαμο μαζί με το στερεό. Ο αέρας της μουσικής γίνεται αισθητός διά μέσου δύο, τουλάχιστον, αισθήσεων: της όρασης και της αφής για φαντασία δεν μιλούμε ακόμα.

Ο Eric Hobsbawm το έθεσε ξεκάθαρα, ήδη από τη δεκαετία του ’50: «Η φωτογραφική τέχνη είναι η μόνη που αντιμετώπισε με σοβαρότητα την τζαζ και την είδε όπως πραγματικά είναι». Οι φωτογράφοι κατέγραψαν όλη την πορεία της τζαζ. Ξεφυλλίζοντας τα ιστορικά βιβλία, συνειδητοποιούμε, χάρη στις φωτογραφίες, σε ποια μέρη αναπτύχθηκε η τζαζ, και από τα φωτογραφικά πορτρέτα αναγνωρίζουμε τα πρόσωπα των μουσικών και τις συνθέσεις των συγκροτημάτων. Μόλις έρθουμε σε επαφή με ένα δίσκο, το πρώτο που θα παρατηρήσουμε είναι η φωτογραφία του μουσικού. Να ξέρουμε αμέσως περί τίνος πρόκειται. Ενδεχομένως να τον συμπαθήσουμε ή να τον απορρίψουμε λόγω της εμφάνισής του, λόγω του βλέμματός του ή μιας οποιοσδήποτε άλλης λεπτομέρειας.

Charlie Parker

John Coltrane Newport 1960

Ποιος αληθινός φίλος της τζαζ ξεχνά το απλανές βλέμμα του Charlie Parker. Ο «Κυνηγός» που τρέχει μπροστά από όλους και τερματίζει, αυτοαναλώνεται, χωρίς να ξέρει τι είναι αυτό που κυνηγά. Ποιος δεν έχει προσέξει τα δάκτυλα του Thelonious Monk έτοιμα να τρυπήσουν τα πλήκτρα. Μία ερώτηση: υπάρχει πιθανότης, βλέποντας κανείς τα δάκτυλά του σαν χοντρά καρφιά, να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι ο εικονιζόμενος εκτελεί ένα πρελούδιο σε λα μινόρε του Chopin; Όχι βέβαια! Ο John Coltrane ανεβαίνει υπνωτισμένος τα σκαλοπάτια της σκηνής στο Newport, δεν έχει μάτια για τον έξω κόσμο, αυτού που εμείς αποκαλούμε πραγματικότητα.
Ο Cecil Taylor, αγριόγατος με κυρτωμένη ράχη και τα χέρια σε θέση μάχης, έτοιμος να πηδήξει και να ξεσχίσει ό,τι βρει μπροστά του, αρχίζοντας προς το παρόν από το πιάνο. Ο Dexter Gordon, ευτυχισμένος και χαμένος στον καπνό, αγκαλιά με το σαξόφωνό του. Ο Art Blakey, ενώπιον των ντραμς, σε έκσταση με κρεμασμένο σαγόνι. Ο Duke Ellington, κομψός και ευθυτενής, μας κοιτάζει αφ’ υψηλού. Ο Louis Armstrong να ξεκαρδίζεται δίπλα δίπλα με το Danny Kaye ενώ πίσω του οι άλλοι είναι αφοσιωμένοι στη μουσική.
Και τόσα και τόσα πρόσωπα που ανακαλούμε αυτόματα στη μνήμη επειδή ακριβώς έχουμε δει τις φωτογραφίες τους, έτσι γνωριστήκαμε...

κείμενο: Σάκης Παπαδημητρίου, "Τζαζ ιστορίες και ανησυχίες"
(απόσπασμα - αναδημοσίευση), eranistis.net
επιμέλεια: J.Eco

διαβάστε επίσης στο aspromavro-net

Herman Leonard, η Jazz στη Φωτογραφία