Ο Μινιμαλισμός στη Φωτογραφία

Μινιμαλιστική Φωτογραφία = Μινιμαλισμός (ως έννοια) + Εικαστική Τέχνη

Ιστορικό πλαίσιο

Ο όρος Μινιμαλισμός χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τον David Burlyuk σε έναν κατάλογο έκθεσης για τα έργα ζωγραφικής του John Graham στη στοά Dudensing στη Νέα Υόρκη το 1929.
Ο μινιμαλισμός μπορεί να ανιχνευθεί από τον 18ο αιώνα όταν ο Goethe κατασκεύασε ένα Alatar καλής τύχης το οποίο το αποτελούσαν ένας κύβος και μία σφαίρα από πέτρες. Επιπλέον στη δεκαετία του ’20 καλλιτέχνες όπως ο Malevich και ο Duchamp δημιούργησαν έργα που παρέπεμπαν σε μινιμαλιστικές προθέσεις.
Ο μινιμαλισμός προέκυψε ως μία αντίδραση ενάντια στην υπερβολική ποσότητα και αλαζονεία του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, έχει επιρροές από την Pop Art, τον κυβισμό και την Land Art λόγω της χρήσης των απλών μορφών. Εμπνεύστηκε από τους Ρώσους Κυβιστές και Suprematists όπως ο Kasimir Malevich.
Ο μινιμαλισμός είναι μία κίνηση που γεννήθηκε στην Αμερική και προήλθε κυρίως από την δουλειά του Frank Stella του οποίου οι μαύροι πίνακες εκτέθηκαν πρώτη φορά στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στην Νέα Υόρκη το 1959 και ενέπνευσαν πολλούς καλλιτέχνες να απορρίψουν την εκφραστική τέχνη του παρελθόντος. Παρόλο που δεν ήταν ποτέ μία οργανωμένη κίνηση η μινιμαλιστική τέχνη έγινε κυρίαρχη στην γλυπτική και ζωγραφική.

Η δεκαετία του ’60 και του ΄70 ήταν μιά εποχή έντονης βιομηχανοποίησης και υλικής ευημερίας. Τότε εμφανίστηκε στη μεταπολεμική Δύση (αρχικά στην Αμερικανική Ήπειρο, στη Νέα Υόρκη και στο Λος Άντζελες) ένα πρωτοποριακό κίνημα στις εικαστικές τέχνες και στη μουσική όπως αυτό εκφράστηκε μέσα από το έργο προσωπικοτήτων όπως ήταν οι Ludwig Mies van der Rohe, Frank Stella, Carl Andre, Dan Flavin, Donald Judd, Sol LeWitt Robert Morris, Philip Glass κ.α.
Η έκθεση που έγινε στην Νέα Υόρκη το 1966 και είχε τον τίτλο “Primary Structures” ήταν το γεγονός κλειδί στην ιστορία της κίνησης.

John Graham “Table Still Life with Bird”, 1929

John Graham “Embrace”, 1932

Frank Stella. "The Marriage of Reason and Squalor 2" ,1959

Frank Stella

Το κίνημα του Mινιμαλισμού

Ο μινιμαλισμός – που συσχετίστηκε με την Earth Art ή Land Art και θεωρήθηκε «απάντηση» στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό - εκφράστηκε μέσα από την αφαίρεση των περιττών στοιχείων, ενώ εστίασε στα βασικά, όχι απαραίτητα με την έννοια των αναγκαίων αλλά ως μια διάθεση των δημιουργών να υπερασπιστούν την τέχνη για την τέχνη.

Kazimir Malevich, "Black Square", 1915

Kazimir Malevich

Ludwig Mies van der Rohe (1886 – 1969), «Less is more»

Γερμανοαμερικανός αρχιτέκτονας «απόφοιτος» της σχολής Bauhaus που άφησε το δημιουργικό του στίγμα τον 20ο αιώνα όταν με την αφαιρετική του οπτική ενέπνευσε και καθιέρωσε το μινιμαλισμό στην αρχιτεκτονική κάνοντας πραγματικότητα το απόφθεγμα του «το λιγότερο είναι και καλύτερο» "Less is More."
Από την έκθεση της Βαρκελώνης το 1929 είχε φανεί το ταλέντο του. Αυστηρές και σεμνές φόρμες, χρήση γεωμετρικών σχημάτων, απουσία βάρους και όγκου, είναι ενδεικτικά σε μια σειρά κτηρίων όπως: το Farnsworth House στο Illinois το 1950, τα Lake Shore Drive Apartments στο Chicago το 1952, το Crown Hall του Τεχνολογικού Ινστιτούτου του Illinois το 1956, το κτήριο Seagram στη New York τη διετία 1956-58 και τα γραφεία της εταιρείας Bacardi στο Mexico το 1963.
Η νεοαναπτυσσόμενη αγορά τέχνης σε συνδυασμό με την εμφάνιση περιοδικών με το ίδιο αντικείμενο (Arts Magazine, Art News, Artforum κλπ) αποτέλεσε το έναυσμα για μια σειρά ακαδημαϊκών συζητήσεων γύρω από την τέχνη τη δεκαετία του ’60.

Νέοι κριτικοί τέχνης καθώς και καλλιτέχνες με δημοσιογραφική διάθεση (Dan Flavin, Donald Judd, Sol LeWitt, Robert Morris, Mel Bochner, Robert Smithson, Barnett Newman, Ad Reinhardt, Mark Rothko, Constantin Brancusi κ.α.) – πολλοί εκ των οποίων με ακαδημαϊκό βίο (Morris, Reinhardt, Brancusi, Judd κ.α.) – «επιτέθηκαν» στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό και «υποστήριξαν» με σαφήνεια και συνέπεια το απλό σχέδιο, τις καθαρές και μη διαμορφωμένες επιφάνειες, τα ζωντανά χρώματα, προετοιμάζοντας ουσιαστικά το έδαφος για τα δικά τους έργα.

Moholy Nagy

Μια προσωπικότητα που ενσάρκωσε την ανωτέρω περιγραφή αποτέλεσε και ο Donald Judd που αφού τελείωσε τις σπουδές στην Ιστορία της Τέχνης και στη Φιλοσοφία, ξεκίνησε την καριέρα του ως κριτικός τέχνης στο Arts Magazine και μετέπειτα αποτέλεσε και ο ίδιος καλλιτέχνης.
Ο Judd (αλλά και άλλοι μινιμαλιστές καλλιτέχνες όπως οι Flavin, Andre, Morris κ.α.) ξεκίνησε την καριέρα του ως ζωγράφος για να μεταπηδήσει λίγο αργότερα στις τρισδιάστατες κατασκευές. Βασική του επιδίωξη μέσα από δημιουργίες με ορθογώνιες και κυβικές φόρμες απαλλαγμένες από κάθε είδους συμβολισμό ήταν να αποδώσει ιδιαίτερη σημασία στο σύνολο από τα μέρη, με την απλότητα της δημιουργίας να αντικαθιστά την έννοια της σύνθεσης.

Οι επιφάνειες είτε είναι διαφανείς είτε όχι, σε συνδυασμό με το «παιχνίδι» με το φως και τη συνεχή επανάληψη της μονάδας, δημιουργούν μια ολότητα - που συλλαμβάνεται άμεσα μέσω αισθητηριακών δραστηριοποιήσεων και όχι αφού έχει παρέλθει η διαδικασία της σκέψης και του συλλογισμού (σαφή παραπομπή απάντηση στην αναλυτικότητα του κυβισμού) - που αποτελεί εξάλλου και αυτοσκοπό της τέχνης του Judd που προσπάθησε ουσιαστικά να συστήσει μία νέα τέχνη καθαρά αμερικανική απαλλαγμένη από κάθε είδους ανθρωπομορφικά πρότυπα, εστιάζοντας σε οντολογικά και όχι σε εννοιολογικά προβλήματα, μια τέχνη που θα προέβαλλε τη μετριοπαθή φόρμα, το σχήμα, την ολότητα, τη μοναδικότητα και την αδιαιρετότητα ενός έργου που θα παρουσιαζόταν ως ένα «συγκεκριμένο αντικείμενο».
Εξάλλου για τον Judd «ένα έργο χρειάζεται μόνο να είναι ενδιαφέρον» και «αν κάποιος αποκαλεί κάτι τέχνη, τότε αυτό είναι τέχνη», θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να εστιάσει στην a priori ταυτοποίηση της τέχνης ως τέχνης από την πλευρά των καλλιτεχνών χωρίς την ανάγκη ανούσιων αναλύσεων και ερμηνειών, για αυτό μάλιστα «αφαίρεσε» από τα έργα του την αντιπροσώπευση του τίτλου ονομάζοντας τα «untitled». Ο ιστορικός και κριτικός τέχνης Leo Steinberg σε μια προσπάθεια να περιγράψει το είδος αυτής της τέχνης θα αναφέρει σχετικά το 1972: « Η αντικειμενικότητα, η γυμνότητα και η μυστικότητα της τέχνης αυτής, η απρόσωπη και βιομηχανική εμφάνιση της να προβάλλει το ελάχιστο δυνατό των τελικών κρίσεων, η ακτινοβολία της, η ισχύς και η κλίμακά της, όλα αυτά γίνονται αναγνωρίσιμα ως ένα είδος περιεχομένου, εκφραστικά, εύγλωττα, πειστικά με τον τρόπο τους».

Alexander Rodchenko

"Primary Structures", exhibition New York 1966

Το μινιμαλιστικό κίνημα που αναδύθηκε μέσω εκθεσιακών δραστηριοτήτων τις δεκαετίας του ’60 και του ’70, πριν αναλάβουν καλλιτέχνες από διαφορετικά δημιουργικά πεδία να γίνουν κοινωνοί του είτε μέσω κειμένων είτε μέσω των δημιουργιών τους, αποτελεί τομή και συνέχεια στην ιστορία της τέχνης. Οι καλλιτέχνες θεωρούν αναγκαίο να δραστηριοποιηθούν αρχικά θεωρητικά, μέσω ενός κριτικού διαλόγου, μιας γλωσσολογικής στροφής και μιας ιστορικής υπονόμευσης παραδοσιακών αξιών (τομή) και ανάδειξης φαινομενολογικών πρακτικών και αναλυτικής φιλοσοφίας που στα χέρια ανθρώπων με ακαδημαϊκή μόρφωση γίνονται «εργαλεία» που επιδρούν και στις επόμενες γενιές καλλιτεχνών (συνέχεια) με δημιουργικό τρόπο.
Οι δημιουργοί του μινιμαλισμού καταφέρνουν να αποσυνδέσουν την τέχνη από τις εξαρτήσεις» (πολιτικές, φιλοσοφικές κλπ) και ένα υφολογικό κύκλο του ίδιου μοτίβου, που προκαλούν κρίσεις ταυτότητας και να την παρουσιάσουν ως αυτόνομη και αυτάρκη. Καταφέρνουν να παρακάμψουν την παραδοσιακή αντίληψη μέσω μιας αφαιρετικής, ψυχρής, σταθερής, γεωμετρικής και αυστηρής οπτικής η οποία καλλιεργεί τις συνειδήσεις των καλλιτεχνών και προσδίδει ταυτότητα στο δημιουργό και το έργο του.
Ο καλλιτέχνης που δε ξέρει τι δημιουργεί δεν είναι απλά καλλιτέχνης, υποστηρίζουν. Μια σημαντική λέξη φετίχ που εισαγάγουν οι μινιμαλιστές είναι η «μετάβαση». Δεν είναι μια μετάβαση ιστορικής και διαχρονικής εξέλιξης, αλλά μια οπτική παραβατικότητα, όπως ορίζεται το πέρασμα από το «καθορισμένο» στο «πάσης φύσεως» υλικό. Μέσω της μινιμαλιστικής κίνησης μας δίνεται η εντύπωση ότι τα αντικείμενα δεν αντιμετωπίζονται ως είναι, αλλά ως έχουν τη δική τους υπόσταση. Για αυτό και οι καλλιτέχνες ορίζουν ως νέα αισθητική αρχή το «όλο» έναντι του «επιμέρους».
Λέξεις όπως «προσήλωση» και «επανάληψη» αποκτούν άλλη αξία αφού οδηγούν σε μορφολογικές και συμμετρικές επινοήσεις της αδιαιρετότητας. Το αδιαίρετο γίνεται αυτοσκοπός εφόσον απομακρύνεται από κάθε είδους μεταφυσικές ερμηνείες και εφόσον υπηρετεί σωστά τη νέα τέχνη για την οποία αρκεί η επισήμανση της ενδιαφέρουσας.
Για την επίτευξη του ενιαίου ακολουθούν μια σειρά και αποφεύγουν την πολυπλοκότητα που μπορεί υπό προϋποθέσεις να οδηγήσει στη «διαίρεση». Και επειδή η ταυτοποίηση τους με ένα συγκεκριμένο κίνημα αποτελεί από μόνο του διαίρεση αποφεύγουν και αυτό. Ακόμη και όταν η τέχνη τους αφήνει «ίχνη» εκείνοι κοιτάζουν να τα καλύψουν γιατί δε θέλουν να τους παρακολουθούμε ως φυγάδες αλλά να τους ακολουθούμε ως πρωτοπόρους.

κείμενα: Αναστασία Καλτσά, Δημήτρης Βαγιανός
(αποσπάσματα-αναδημοσίευση)
επιμέλεια: J.Eco

χρήσιμες παραπομπές

Φωτογραφία και Μπάουχαους

Moholy Nagy, Ζωγραφική, Φωτογραφία, Φίλμ

Η Σοβιετική Φωτογραφία 1920 - 1945

Jaroslav Rössler (1902-1990)

H Φωτογραφία στο Bauhaus

Αρχές του Μπάουχαους

Avant Garde Photography

Συλλογή Κωστάκη, Ρωσική Πρωτοπορία

Τι είναι η Μινιμαλιστική Φωτογραφία;

Μια πρώτη πρακτική προσέγγιση

Είναι η φωτογραφία που χρησιμοποιεί όσο το δυνατόν λιγότερα στοιχεία για την σύνθεση του κάδρου. Αυτά με τη σειρά τους, μαγνητίζουν την προσοχή του θεατή. Η μεγάλη οπτική διαύγεια και η έμφαση στο θέμα είναι ο πρωταρχικός στόχος.
Η Μινιμαλιστική Φωτογραφία βασίζεται στην αρχή «Less is more», "οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ", "δεν έχει σημασία η ποσότητα όσο η ποιότητα", (ελεύθερη μετάφραση).

Η δημιουργία μιάς Μινιμαλιστικής Φωτογραφίας "απλά και πρακτικά" γίνεται, είτε με περικοπή και περιορισμό του κάδρου έτσι ώστε να απομακρύνεται το περιττό, είτε με χρησιμοποίηση του "κενού χώρου" έτσι ώστε να κατευθύνεται η προσοχή του θεατή και πάλι πίσω στο θέμα της φωτογραφίας αναδεικνύοντάς το, είτε τέλος, με επανάληψη του ίδιου θέματος - μοτίβου, σε ολόκληρο το κάδρο της φωτογραφίας.

Tα οκτώ είδη Μινιμαλιστικής Φωτογραφίας

1) Μόνο τα απαραίτητα στοιχεία στη σύνθεση του κάδρου
Εδώ σημαντικό ρόλο στο κάδρο έχει ο "κενός χώρος" και το ποσοστό που καταλαμβάνει σε αυτό. Επιδίωξη είναι αυτός ο "χώρος" να είναι αισθητικά λειτουργικός στη σύνθεση.

Elena Ganda, Minimalist Photography GR (fb)

2) Τα Χαρακτηριστικά χρώματα
Περιέχει μίγμα από αντίθετα χρώματα που δημιουργούν μοτίβα, σχήματα ή γραμμές. Ταυτόχρονα περιορίζουμε τα στοιχεία του κάδρου στα άκρως απαραίτητα.

Tassos Datsis, Minimalist Photography GR (fb)

Themida Zidrou, Minimalist Photography GR (fb)

3) Οι μικρές διαστάσεις του κυρίως θέματος

Το κύριο θέμα στο φωτογραφικό κάδρο είναι σε πολύ μικρές διαστάσεις σε σύγκριση με το σύνολο.

Antonis Giakoumakis, Minimalist Photography GR (fb)

Chrysa Papalazarou, Minimalist Photography GR (fb)

4) Τα απλά γεωμετρικά σχήματα

Κύκλοι, γραμμές, τετράγωνα, κύλινδροι κ.α, δημιουργούν το θέμα στη φωτογραφία.

Nicholas Souvatzis, Minimalist Photography GR (fb)

Stavros Pasiroglou, Minimalist Photography GR (fb)

5) Το μέρος του συνόλου

Εδώ το φωτογραφικό κάδρο απεικονίζει ένα κομμάτι του συνόλου. Απομονώνει δηλαδή ένα "μέρος" του "'Ολου" από το περιβάλλον ή τον περιβάλλοντα χώρο, δίνοντας έτσι στον θεατή τη δυνατότητα, με την φαντασία του, να συμπληρώσει το υπόλοιπο κομμάτι που λείπει.

Aleka Tsironi, Minimalist Photography GR (fb)

Thomas Stappas, Minimalist Photography GR (fb)

6) Τα επαναλαμβανόμενα σχήματα

Φωτογραφίες που περιλαμβάνουν επαναλαμβανόμενα συμμετρικά σχήματα και μοτίβα.

Nicholas Souvatzis, Minimalist Photography GR (fb)

Tassos Paras, Minimalist Photography GR (fb)

7) Η ελάχιστη λεπτομέρεια

Φωτογραφίες με πολύ λίγες ή καθόλου λεπτομέρειες στο φόντο, έτσι το κεντρικό θέμα ξεχωρίζει και επιβάλεται στο σύνολο του κάδρου.

Andreas Kalavrouziotis, Minimalist Photography GR (fb)

Eleni Ioannou, Minimalist Photography GR (fb)

8) Zeroism, Μηδενισμός, (ένα στοιχείο)

Στον Μηδενισμό (Zeroism) το θέμα της φωτογραφίας αλλά και ο τρόπος που είναι φωτογραφημένο αυτό το θέμα, δεν μπορεί να κατευθύνει το θεατή σε κάποιο μονοπάτι. Τα στοιχεία του κάδρου, άλλες φορές μπορεί να σχετίζονται με την πραγματικότητα και άλλες όχι.
Γενικότερα η φόρμα στον Μηδενισμό είναι αφηρημένη (abstract) αλλά δεν μπορούμε να την ονομάσουμε και σαν είδος Abstract.
Γιατί η αφηρημένη - abstract φωτογραφία έχει συνήθως τρία χαρακτηριστικά: απουσία φόρμας, έχει λίγα χρώματα και κυρίως έχει καμπύλες ή γραμμές.